kolay olur, amma esbaba veya eşyanın kendilerine isnat
edildiği zaman, bütün ukalânın ve eblehlerin hükümlerin-
den neş’et eden muhalâtı kabul etmeleri lâzım gelir.
İ’lemEyyühe’l-Aziz!
kur’ân-ı Mu’cizülbeyan, hakikatleri durub-i emsal ile
beyan ediyor. Çünkü, daire-i ulûhiyete ait hakaik-ı mü-
cerrede, daire-i mümkinatta ancak misallerle temessül ve
tavazzuh eder. Mümkin ve miskin olan insan da, daire-i
imkânda, misallere bakarak fevkinde bulunan daire-i vü-
cubun şuunatını, ahvalini düşünür.
İ’lemEyyühe’l-Aziz!
Her şeyin, içine melekût, dışına da mülk denir. Bu iti-
barla, insan ile kalb birbirine hem zarf, hem mazruf olur.
İnsan, mülk cihetiyle kalbe zarf olur, melekût cihetiyle de
mazruf olur.
Bu kaide
Arş
ile
kevn
hakkında da tatbik edilir. Şöyle
ki:
Arş;
Zahir, Bâtın, Evvel, Ahir
isimlerinin halita ve ka-
rışığıdır. Bu halitada dâhil olan ism-i
Zahir
itibarıyla Arş
mülk, kevn melekût olur; ism-i
Bâtın
itibarıyla Arş mele-
kût, kevn mülk olur. demek, Arşa ism-i
Zahir
nazarıyla
bakılırsa, kendisi zarf, kevn de mazruf olur; ism-i
Bâtın
gözüyle bakılırsa, kendisi mazruf, kevn zarf olur. Ve ke-
za, ism-i
Evvel
itibarıyla
(1)
p
A B Én
Ÿr
G n
¤n
Y o
¬o
°Tr
ôn
Y n
¿Én
cn
h
ayetinin işa-
ret ettiği kevnin bidayetini içine alıyor; ve ism-i
Ahir
Ahir:
her şeyden sonra da var
olan, varlıkların sonrasına da hâ-
kim olan Allah.
ahval:
hâller, durumlar.
amma:
ama, lakin, ancak.
Arş:
İlâhî isimlerin her şeyi ile tam
olarak tecelli ettiği en yüksek ma-
kam.
Bâtın:
her şeyin iç yüzünü ve ma-
hiyetini en iyi bilen ve yaratan Al-
lah.
bidayet:
başlangıç.
dâhil:
girme, içinde olma.
daire-i imkân:
imkân âlemi, kâi-
nat ve varlıklar âleminin oluştur-
duğu daire.
daire-i mümkinat:
kâinat âlemi,
imkân âlemi, yaratılanların tama-
mının teşkil ettiği âlem.
daire-i ulûhiyet:
ilâhlık dairesi, Al-
lah’ın yaratışı, varlığı devam ettiri-
şi, sevk ve idare edişi ile ilgili hu-
suslar.
daire-i vücup:
değişim ve başka-
laşmanın olmadığı, varlığı tercihe
bağlı olmayan ve mümkinat âle-
minin ötesindeki âlem, daire.
durub-i emsal:
meşhur sözler,
darbımeseller, ata sözleri.
ebleh:
pek akılsız, ahmak, aptal,
bön, alık, budala.
esbap:
sebepler, vasıtalar.
evvel:
her şeyden önce var olan
ve yaratıkların önceki hâllerine de
hükmeden Allah.
fevkinde:
üstünde.
hakaik-ı mücerrede:
maddî vü-
cut ve bedeni bulunmayan ger-
çekler.
halita:
birkaç şeyin karışmasından
meydana gelen, karma.
hüküm:
verilen karar.
i’lem eyyühe’l-aziz:
ey aziz kar-
deşim, bil ki!.
ism-i Ahir:
her şeyden sonra da
var olan, varlıkların sonrasına da
hâkim olan anlamında Cenab-ı
Hakkın bir ismi.
ism-i Bâtın:
her şeyin iç yüzünü
ve mahiyetini en iyi bilen ve ya-
ratan Allah’ın Bâtın ismi.
ism-i evvel:
her şeyden önce var
olan ve yaratıklarının önceki hâl-
lerine de hükmeden anlamında
Cenab-ı Hakkın bir ismi.
ism-i Zahir:
Esma-i Hüsnadan Ce-
nab-ı Hakkın varlığının eserleriyle
ve delilleriyle aşikâr ve görünür
olduğunu ifade eden ismi.
isnat:
dayandırma, mal etme, bir
şeyi bir kimseye ait gösterme.
itibarla:
bakımdan, dolayı,
yüzden.
itibarıyla:
yüzünden, dolayısıyla,
bakımından.
kaide:
kural, esas, düstur.
kevn:
İlâhî isimlerin tecelli et-
tiği madde ve yaratıklar âlemi.
Kur’ân-ı Mu’cizülbeyan:
açık-
lamalarıyla akılları benzerleri-
ni yapmaktan aciz bırakan
Kur’ân.
mazruf:
zarflandırılmış, zarfa
konmuş; kalıplı, kılıflı.
melekût:
bir şeyin iç yüzü,
hakikati, aslı.
misal:
örnek.
miskin:
uyuşuk, tembel, hare-
ketsiz, zavallı.
muhalât:
muhaller, olması
mümkün olmayanlar.
mülk:
her şeyin dışı, görünü-
şü.
ne’şet:
meydana gelme, oluş-
ma, çıkma.
şuunat:
şuunlar, keyfiyetler,
hâller; işler.
tatbik:
uydurma, uygulama.
tavazzuh:
açıklanma, aydın-
lanma, açıklığa kavuşma, açık
hale gelme.
temessül:
bir şekil ve surete
girme, cisimlenme.
ukalâ:
akıllılık iddia eden, akıl-
lılık taslayan, bilgi iddiasında
olan.
Zahir:
bütün varlıkların dış yü-
zünü yaratan ve dışına da
hükmeden Allah.
zarf:
kap, kılıf, mahfaza.
1.
Onun Arşı su üzerindeydi. (Hud Suresi: 7.)
h
uBaB
| 170 | Mesnevî-i nuriye
