Kâinatta her bir iş, ezeli ilimde miktarı belirlenmiş, plan ve projesi hazırlanmış, sonsuz kudret de buna uygun bir şekilde icat etmiştir.
“Eşya, vücud ve teşahhusatlarında, nihayetsiz imkânat yolları içinde mütereddid, mütehayyir, şekilsiz bir surette iken birdenbire gayet muntazam, hakîmane öyle bir teşahhus-u vechî veriliyor ki mesela, her bir insanın yüzünde, bütün ebna-yı cinsinden her birisine karşı birer alâmet-i farika, o küçük yüzde bulunduğu ve zahir ve bâtın duygularıyla kemal-i hikmetle teçhiz edildiği cihetle o yüz, gayet parlak bir sikke-i ehadiyet olduğunu ispat eder.” 1
Bir insan diğer bütün insanlardan ayrı yaratılmış, onlara benzemiyor. Burada nihayetsiz imkânât yolları var. Evet, her şey nihayet imkânat yolları ile meydana gelir. Örnek olarak kendi elimize bakalım: Bu el ancak bu şekilde olmakla netice veriyor. Parmak sayısını artırsak veya azaltsak, yerlerini değiştirsek, eklem sayılarını fazla yahut noksan düşünsek elimiz bir işe yaramaz. Bu el sonsuz şekilde olabilirdi. Bu şekli alması sonsuzda bir ihtimaldir. Bilindiği gibi matematikte sonsuzda bir, sıfıra eşittir. Yâni sonsuzda bir ihtimalle hiçbir şey olmaz. Oluyorsa ihtimalle yahut tesadüfle değil irade ile olmuş demektir.
“Ve keza, kâinat bütün eczâsıyla beraber gayr-ı mütenahî eşkâl ve vaziyetlere kabiliyeti, ihtimali, imkânı varken bu şekl-i hâzıra girmesi, elbette bir Hâlık-ı Vâcibü’l-Vücudun ihtiyar, irade ve tercihiyle olmuştur.”2
İnsanın siması gibi her şeyde nihayetsiz imkânat yolları vardır. Evet, bu derste de, sadece dünyamızı misal alırsak, dünyanın hazır hâli, yani güneş sistemindeki yeri, büyüklüğü, eğimi, güneşe olan uzaklığı gibi çok hususiyetleri nihayetsiz imkânat yolları içinde en hikmetli şekliyle takdir edilmiştir.
“Çekirdek ağaç olmazdan evvel, yumurta kuş olmazdan evvel, habbe başak vermezden evvel binlerce imkân ve ihtimaller içerisinde ve binlerce suret ve şekillere girmek kabiliyetinde iken; o eğri-büğrü ihtimaller, yollar içinden çekilip doğru ve müstakim müntec bir şekle, bir vaziyete sevk edilmelerinden anlaşılır ki, o tohumlar, evvelce de Allâmü’l-Guyub’un terbiye, tedvir, tedbiri altında imişler.” 3
Burada ise, çekirdek, yumurta ve habbe ilk hallerinde sayısız olası durumlara açık bir halde iken, çekirdek ağaç, yumurta kuş, habbe de ekin oldu. Evet, tesadüfe havalesi mümkün olmayan bu işler, İlahi iradenin mükemmel ve kusursuz tercihinin bir sonucunda yaratılıyor.
Dipnotlar:
1- Sözler, Otuz Üçüncü söz
2- Mesnevî-i Nuriye, Katre
3- Mesnevi-i Nuriye, Şule.