alan şeriat-ı fıtriye-i İlâhiye vardır. İşte şu şeriat-ı fıtriyedir
ki, “tabiat” veya “matbaa-i İlâhiye” ile müsemmadır.
evet, tabiat, hilkat-i kâinatta carî olan kavanin-i itiba-
riyesinin mecmu ve muhassalasından ibarettir. İşte kuva
dedikleri şey, her biri şu şeriatın birer hükmüdür. Ve ka-
vanin dedikleri şey, her biri şu şeriatın birer meselesidir.
Fakat, o şeriattaki ahkâmın istimrarına istinaden, hem
de hayali hakikat suretinde gören ve gösteren nüfûsun
istidatları bir zemin-i şûre müheyya etmesiyle, vehim ve
hayal tasallut ederek tazyik edip, şu tabiat-ı hevaiye te-
vazzu ve tecessüm edip, mevcud-i haricî ve hayalden mi-
sal suretine girmiştir. evet, şunun gibi, vehmin çok hile-
leri vardır.
iŞarET
Şu tabiat ve kuva-i umumiye tesmiye ettikleri emirler,
kat’iyen aklı ikna edecek ve fikre kendini beğendirecek ve
nazar-ı hakikat ona ünsiyet edecek hiçbir mülâyemet ve
münasebet yokken ve şu kâinata illet ve mastar olmaya
kabiliyeti mefkud iken, mahza Sâni’den tegafül ve intiza-
mın ilcaından tevellüt eden yalnız ıztırar ile velehresan-ı
ukul olan Kudret’in asarını şu matbaamisal olan tabia-
tın sanatından görmek, tabiatı mistar iken mastar ta-
hayyül etmek, “lâzım-ı eam”mın vücuduyla “melzum-i
ehas”sın vücudunu intaca çalışan akim bir kıyasın neti-
cesidir. Evet, şu kıyas-ı akim, dalâlet ve hayret vadilerine
çok yolları açmıştır.
kuvvetler, genel kuvvetler.
lâzım-ı eam:
pek şümullü, umu-
mî, geniş bir şekilde gerekli olan.
mahza:
saf, halis, katıksız; sırf, ta
kendisi.
mastar:
kaynak, bir şeyin çıktı€ı
yer.
matbaamisal:
matbaa gibi.
matbaa-i ‹lâhiye:
‹lâhî matbaa.
mecmu:
toplam, tüm.
mefkud:
yok, kayıp, olmayan.
melzum-i ehas:
beraber bulun-
ması zorunlu olan.
mevcud-i haricî:
dışta varlı€ı bu-
lunan bir şey, hayalî veya vehmî
olmayan, maddî vücudu bulunan
eşya.
mistar:
alet, araç.
muhassala:
sonuç, toplam; elde
edilmiş olanların hepsi.
müheyya:
hazır, hazırlanmış,
amade.
mülâyemet:
uygunluk.
münasebet:
ilgi, ilişki, ba€.
müsemma:
isimlendirilmiş, ad
verilmiş.
nazar-ı hakikat:
gerçek, do€ru,
esas olan bakış, en do€ru bakış.
nüfus:
nefisler.
Sâni:
her şeyi sanatlı olarak yara-
tan Allah.
şeriat:
Allah’ın emri, ‹lâhî kanun.
şeriat-ı fıtriye:
kâinatta düzeni
ve ahengi sa€layan, bütün varlık-
ların uymak zorunda oldu€u ka-
nun ve kuralların tamamı.
şeriat-ı fıtriye-i ‹lahiye:
Cenab-ı
Hakkın bütün kainatı kuşatan ya-
ratılış kanunları.
tabiat-ı hevaiye:
nefsin arzusuy-
la ilgili huy.
tahayyül:
hayale getirme, haya-
linde canlandırma.
tasallut:
birini rahatsız etme, mu-
sallat olma, hükmü altına alma.
tazyik:
zorlama, baskı, sıkıntı.
tecessüm:
cisimleşme, cisim hali-
ne gelme.
tegafül:
bilmez gibi görünme, an-
lamazlıktan gelme.
tesmiye:
isimlendirme, ad ver-
me.
tevazzu:
konulma, konma, ko-
nuş.
tevellüt:
do€ma, do€um.
ünsiyet:
alışkanlık, ülfet, dostluk.
vehim:
zan, şüphe, yanlış ve
esassız düşünce.
velehresan-ı ukul:
akılları şaş-
kınlı€a eren, akılları şaşkınlı€a u€-
rayan.
zemin-i şûre:
verimsiz zemin, ve-
rimsiz toprak.
MuhakeMat | 173 |
u
nsuru
’
l
-a
kîde
ahkâm:
hükümler.
akim:
neticesiz, sonu yok,
başarısız.
âlem-i şahadet:
gözle gördü-
€ümüz, şahit oldu€umuz
âlem, kâinat.
anasır:
unsurlar, esaslar.
asar:
eserler.
cari:
cereyan eden, akan, işle-
yen.
cesed-i hilkat:
yaratılışın giy-
di€i vücut, gözle gördü€ümüz
âlem.
ef’al:
fiiller, işler.
emir:
iş, faaliyet.
hilkat-i kâinat:
kâinatın ya-
ratılışı.
ilca:
bir şeyi yapmak için du-
yulan karşı konulmaz his, iç-
tepi, dürtü.
intaç:
netice verme, sonuç-
landırma.
intizam:
düzenlilik, düzgün-
lük.
istidat:
kabiliyet, yetenek.
istimrar:
sürme, sürüp gitme,
uzayıp gitme.
istinaden:
istinat ederek, da-
yanarak.
ıztırar:
çaresizlik, zor durum-
da kalmak.
kat’iyen:
katî olarak, kesin
olarak, kesinlikle.
kavanin:
kanunlar, yasalar.
kavanin-i itibariye:
itibarî
kanunlar; gerçek varlığı olma-
yan, ancak varlığı kabul edi-
len kanunlar.
kıyas-ı akim:
neticesiz veya
do€ru netice vermeyen kıyas.
kudret:
Allah’ın bütün varlı€ı
çevreleyen ezelî kuvveti.
kuva:
kuvvetler, hisler, mele-
keler.
kuva-i umumiye:
umumî
