Evet, Sâni-i Zülcelâl her şeyin cephesinde
hudûs
ve
imkân
damgasını koymuştur.
Tembih
Ezeliyet-i madde ve hareket-i zerrattan teşekkül-i enva
gibi umur-i batılaya ihtimal vermek, sırf başka şeyle nef-
sini ikna etmek sadedinde olduğu için, o umurun esas-ı
fasidesini tebeî nazarıyla adem-i derkinden neş’et eder.
Evet, nefsini ikna etmek suretinde müteveccih olursa, mu-
haliyet ve adem-i makuliyetine hükmedecektir. Faraza
kabul etse de, “tegafül-i ani’s-Sâni” sebebiyle hasıl olan
ıztırarla kabul edebilir.
Tembih
Mükerrem olan insan, insaniyetin cevheri itibarıyla
daima hakkı satın almak istiyor ve daima hakikati arıyor
ve daima maksadı saadettir. Fakat, batıl ve dalâl ise, hak-
kı arıyorken haberi olmadan eline düşer. Hakikatin
madenini kazarken, ihtiyârsız, batıl onun başına düşer.
Veyahut hakikati bulmaktan muztar veya tahsil-i haktan
haib oldukça, asıl fıtratı ve vicdanı ve fikri, muhal ve
gayr-i makul bildiği bir emri, nazar-ı sathî ve tebeî ile ka-
bulüne mecbur oluyor.
İşte bu hakikati pîş-i nazara al; göreceksin ki, bütün
nizam-ı âlemden eser-i gaflet olarak tevehhüm ettikleri
ezeliyet-i madde ve hareket ve şu bütün akılları hayrette
bırakan nakş ve sanat-ı bediada tahayyül ettikleri tesa-
düf-i amya ve bütün hikemin şehadatına rağmen esbab-ı
camideden itikat ettikleri tesir-i hakikî; ve nefislerine
mugalâta edip, vehmin istimrara istinaden iğvasıyla
tecessüm ve tahayyül olunan tabiat-ı mevhumeyi
adem-i derk:
anlamamak, anla-
yışı olmamak, anlayışsızlık.
adem-i makuliyet:
akla uygun
olmamak.
batıl:
boş ve manasız olan, ger-
çe€e uymayan, do€ru ve haklı ol-
mayan.
dalâl:
do€ru yoldan çıkma, sap-
ma, azıp e€ri yola sapma.
esas-ı faside:
do€ru olmayan
esas, mahiyeti bozuk olan şey.
esbab-ı camide:
şuursuz ve ruh-
suz olan sebep ve vasıtalar.
eser-i gaflet:
dikkatsizlik eseri,
gaflet eseri.
ezeliyet-i madde ve hareket:
maddenin ve hareketin her za-
man var oldu€unu ve varlı€ının
başlangıcı olmadı€ı inancı.
ezeliyet-i madde:
maddenin her
zaman var oldu€unu ve varlı€ının
başlangıcının olmadı€ını iddia
eden batıl inanış.
faraza:
farz edelim ki, öyle saya-
lım ki, söz gelişi.
gayr-i makul:
aklın kabul etme-
di€i, akla uymayan.
haib:
korkan, korkak.
hareket-i zerrat:
zerrelerin,
atomların hareketi.
hasıl:
meydana gelme, ortaya
çıkma.
hikem:
hikmetler.
hudus:
sonradan meydana gel-
me, yok iken var edilme.
hükmetme:
karar vermek, inan-
ca varmak.
ihtimal:
olabilirlik.
ihtiyârsız:
irade ve istem dışı.
insaniyet:
insanlık, insanlık mahi-
yeti.
itikat:
kesin inanma, iman.
izhar:
gösterme, açı€a vurma.
ıztırar:
çaresizlik, zor durumda
kalmak.
muhal:
imkansız, olması müm-
kün olmayan.
muhaliyet:
imkânsızlık, imkânsız
oluş.
mükerrem:
aziz, saygıde€er,
muhterem, kerem sahibi.
müteveccih:
bir cihete dönen,
yönelen.
muztar:
çaresiz kalmış, yapmak
zorunda kalmış.
nakış:
işleme, süsleme.
nazar:
bakış, dikkat.
nazar-ı sathî:
yüzeysel bakış,
dikkatsizce yapılan inceleme.
nefis:
kendi, şahıs.
neş’et:
meydana gelme, oluşma,
çıkma.
u
nsuru
’
l
-a
kîde
| 170 | MuhakeMat
nevi:
çeşit, tür.
nizam-ı âlem:
Cenab-ı Hak-
kın kâinata koymuş oldu€u
düzen, dünya düzeni.
pîş-i nazar:
göz önü.
sadet:
konuşulan madde, asıl
konu.
şehadat:
şahitlikler, tanıklık-
lar.
sanat-ı bedia:
güzel ve be€e-
nilen sanat.
Sâni-i hakîm:
hikmet sahibi
olan, her şeyi sanatla ve hik-
metle yaratan Allah.
Sâni-i Zülcelâl:
sonsuz bü-
yüklük sahibi ve her şeyi sa-
natla yaratan Allah.
tahayyül:
hayale getirme,
hayalinde canlandırma.
tahsil-i hak:
hakkı ortaya çı-
karmak, do€ru olanı elde et-
mek, do€ruyu bulmak.
tebeî:
ba€ımsız olmayıp baş-
kasına tabi olarak; ikinci de-
recede.
tegafül-i ani’s-Sâni:
her şeyi
mükemmel saanatlı yaratan
Allah’tan gaflet etme, Onu
görmezlikten gelme, göz ardı
etme.
tesadüf-i amya:
kör rastlantı,
birbiriyle alâkasız şeylerin ve-
ya birbiriyle ilgisiz olanların
rastlaşması.
teşekkül-i enva:
nevilerin
meydana gelmesi, türlerin
oluşması.
tevehhüm:
vehimlenme, yok
olanı var zannetmekle ümit-
sizli€e ve korkuya düşme.
umur:
işler.
umur-i batıla:
bâtıl işler, ha-
kikati olmayan işler.
yed-i kudret:
kudret eli, her
şeyi tutan Allah’ın kudret eli.
