Yorumlara bu konuda bir bilgi gelmeyince yapay zekâya sorayım dedim: 

“Mehmet Akif'in ‘Bedr’in aslanları ancak bu kadar şanlı idi.’ dizesindeki edebî sanatlar?”

ChatGPT, “Mehmet Âkif Ersoy’un “Bedrin aslanları ancak bu kadar şanlı idi” mısraında birkaç önemli edebî sanat bulunmaktadır” diyerek “teşbih, beliğ teşbih, telif (özgün birleştirme). mübalağa (abartı)” gibi sanat adlarını sayarak kimi doğru, kimisi de hatalı birtakım bilgiler sıraladı fakat içlerinde “teşbih-i maklûb” yoktu.

Âkif’in mezkür mısrâında teşbih-i maklûb sanatı olduğunu bilemeyen yapay zekâ, aynı yazıda misal verdiğimiz Karacaoğlan’da zaten gösterebilecek değildi, ama gene de sordum:

“Karacaoğlan’ın "Yayla çiçeği kokuşlu, / kokar elif elif diye" dizelerinde edebî sanatlar?”

ChatGPT, “Karacaoğlan’ın “Yayla çiçeği kokuşlu, kokar elif elif diye” dizelerinde yer alan edebî sanatlar şunlardır” diyerek gene yarısı doğru kalanı yanlış “teşhis [kişileştirme], intak [konuşturma], teşbih [benzetme], telmih [hatırlatma], kinaye” gibi sanatlar sıraladı ve bunların izahını(!) yaptı.

 Bu sefer yapay zekâya “teşbih-i maklûb” diye bir sanatı öğretmemişler mi, diye merak ettim doğrusu: 

“Teşbih-i maklûb denilen sanatın örnekleri nelerdir?”

ChatGPT, “Teşbih-i maklûb, edebiyatta bir benzetme sanatıdır ve "ters çevrilmiş benzetme" anlamına gelir. Bu sanatta, normalde benzeyen ve kendisine benzetilen öğelerin yerleri değiştirilir. Yani, güçlü olanı zayıf olana değil, zayıf olanı güçlü olana benzetmek esastır” cevabı geldi ki fena değildi. Fakat tamamen kendi uydurması örnekleri fâciaydı: 

"Aslan gibi kedi," "Deniz gibi bir damla," "Kartal gibi bir serçe" gibi saçma ifadeleri “edebî sanat” diye sunuyordu. “Yapay” zekâ işte!

“Bu sanatın Türk edebiyatındaki misalleri nelerdir?”

ChatGPT, “Teşbih-i maklûb sanatının Türk edebiyatındaki örnekleri genellikle şiir ve nesirde mecaz, ironi veya derin anlamlar oluşturmak için kullanılmıştır. Bu sanatın özellikle Divan edebiyatında ve Halk şiirinde farklı örneklerine rastlanır. İşte bazı önemli misaller” diyerek saçmalamaya devam etti:

 Şeyh Galib'in Hüsn-ü Aşk’ından "Güneş gibi bir mum ışığı," Bâki’den "Deniz gibi bir damla suyun içinde kayboldum." Nedim’den "Serçe gibi bir şahin havalandı"; Halk edebiyatından ise isim zikretmeden "Küçük çınar gölgeledi koskoca dağı" gibi misalller verdi ki resmen sallıyordu doğrusu.

 Yabancıların, meselâ İngilizce yapay zekâları da böyle miydi, yoksa biz Türkçe yapay zekâyı da kendimize mi benzetmiştik acaba?

Bu saçma ve uydurma misallerden sonra “Teşbih-i maklûb sanatı, hem ironik anlamlar oluşturmak, hem de edebî sanatların zenginliğini göstermek için sıkça kullanılan [(!)] bir tekniktir. Özellikle Divan edebiyatında ince anlamlarla bezenmiş şiirlerde rastlanır” gibi “ortaya karışık” ve aynı zamanda hatalı açıklamalarla zırvalarını ziynetlendiriyordu. Teşbih-i maklûb sıkça kullanılan bir sanatmış yapay zekâya göre. “Tezat” sanatıyla karıştırdığı apaçıktı.

Şeyh Galib, Nedim gibi şâirlerimize ait olduğunu söyleyerek günümüz Türkçesiyle uydurduğu misallerin acaba gerçekle irtibatı olabilir mi diyerek Nedim’e atfen söylediği "Serçe gibi bir şahin havalandı" cümlesini -ertesi gün- gene yapay zekâya sorgulattım:

“Nedim'in şiirlerinde ‘Serçe gibi bir şahin havalandı’ anlamında bir mısra var mı?”

ChatGPT,  “Nedim'in şiirlerinde ‘Serçe gibi bir şahin havalandı’ anlamına gelen belirli bir mısraya rastlanmamaktadır. Mevcut kaynaklarda böyle bir ifadeye dair bilgi bulunmamaktadır.”

Yapay zekâya an be an doğru-yanlış pek çok bilgiler yüklendiği için bu sefer şöyle bir soru yönelttim:

“Teşbih-i maklûb denilen edebî sanatın Türk edebiyatındaki en güzel misalleri nelerdir?” 

ChatGPT, “Teşbih-i Maklûb [tersine benzetme], klasik edebiyatımızda kullanılan bir edebî sanattır. Normalde bir şeyin daha bilinen, güçlü, güzel veya etkili bir varlığa benzetilmesi beklenirken, burada tam tersi yapılır: Güçlü olan zayıfa, büyük olan küçüğe, güzel olan çirkine benzetilir. Bu sanat, abartı, alay, tezat veya ironi amacı taşıyabilir” şeklinde gene “ortaya karışık” açıklamalardan sonra misallere geçti: 

Fuzûlî’den "Selâm verdim rüşvet değildir deyu almadılar," Nef’î’den "Gök kubbe altı pâdişâh-ı zamân sen ol," Şeyh Galip’ten "Hoşça bak zatına kim zübde-i âlemsin sen / Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen," Nedim’den "Gör ki bâg-ı dehrde bîdâr oldu bâd-ı gam", Yahya Kemal Beyatlı’dan "Biz ol şehr-i Sitanbûl ki bîçâreyiz şimdi" gibi zırva örnekler verdi ki Yahya Kemal’den verdiği misal için yaptığı açıklamayı da aktarayım:

“İstanbul gibi azametli bir şehri "bîçâre" olarak göstermek, teşbih-i maklûbun güçlü bir örneğidir.” 

Tabiî diğer örneklerdeki gibi alâkaya maydanoz bir açıklama!

Halk Edebiyatında ise Karacaoğlan’dan "Sen bir cevher idin yerde mi kaldın?", Âşık Veysel’den "Koyun kurt ile gezerdi /Fikir başka başka olmasa" mısralarını sıraladı. Sıraladı, ama verdiği misallerin bir tanesinde bile teşbih-i maklûb sanatı yoktu.

Yapay zekâ dışında, internet portallerinde de “Bedr’in aslanları ancak bu kadar şanlı idi” mısrâını yazıp tarattığımda teşbih-i maklûb sanatının esâmesi okunmuyordu.  

Sonu yarın