Savaş için yapılan cihad çağrısına Bediüzzaman da 3. Ordu saflarında vaiz olarak katılır. Medresesini kapatan Bediüzzaman, talebeleriyle Van’dan Erzurum cephesine 300 gönüllü ile gider. Erzurum’un düşmesi üzerine Van’a döner. Bir zaman sonra Rus ve Ermeni güçlerinin ilerleyişi ile Van şehri kuşatılınca Van halkı kısa sürede şehri boşaltır. Van’ı en son terk edenlerden biri de Bediüzzaman ve talebeleri olur. Bediüzzaman talebeleriyle Van’ı terk eder ve Bitlis’e gider. Bu defa Bitlis’i savunmaya başlarlar. Bir gece sabaha doğru herkes uykudayken Ruslar Bitlis’i kuşatır ve taarruza geçerler. Göğüs göğüse yaşanan çarpışmalardan sonra Bediüzzaman’ın dört talebesi dışında bütün talebeleri şehit olur ve Bitlis düşer. Bediüzzaman ve dört talebesi kuşatmayı yararak şehir dışına çıkmaya kalkışırken önlerine yüksek bir duvar çıkar. Bediüzzaman duvardan aşağıya atlarken karın örttüğü taşa sağ ayağı çarpınca kırılır. Bediüzzaman 36 saat şiddetli soğuk, kar, çamur, su içinde omuzu yaralı, aç, uykusuz bir dehlizde bekledikten sonra Rus askerleri tarafından esir alınır.

Rus askerleri kırık ayağından dolayı yürüyemeyecek durumda olan Bediüzzaman’ı sedye ile 2. ordu karargâhı binasına götürdükten sonra talebeleri de buraya getirilir. Rus askerleri talebelerin üç gündür aç olduklarını görünce metruk evlerden topladıkları ekmek parçaları ile onları doyurur. Bediüzzaman’ın ayağını sarmak için kırık çıkıkçı bir sıhhiye asker getirilerek ayağı alçıya alınır. Ayağı sarıldıktan sonra karargâhta tercüman vasıtasıyla Bediüzzaman’ın sorgusu başlar ve akşam olunca kaldıkları yere götürülür. Bediüzzaman her gün bir sedye ile kumandanın kaldığı karargâha getirilerek gönüllü milis alayı kuvvetler komutanı sıfatıyla sorgulanır.

Bediüzzaman Bitlis’te yaklaşık 15 gün kalır. Bitlis’te kaldığı süre içinde sorgusu devam eder ve ayağının tedavisi sürer. Yolculuk yapabilecek duruma gelince Said ismindeki talebesi hizmetine verilerek esaret yolculuğu başlar. Daha sonraki zamanda Said ismindeki talebesi esarette şehit düşer. Diğer talebeleri Bitlis’te kalır. Bediüzzaman’ın esaret yolculuğu Başhan, Tatvan, Gevaş, Van, Erçel, Mollahasan, Mahmudiye, Kotur, Kervansaray yol güzergâhı takip edilerek devam eder. 17 günlük bir yolculuktan sonra İran’ın kuzeybatısında sınır şehir Hoy’a kadar devam eder. Hoy şehrine vardıklarında karantina diye anılan toplama merkezine getirilir. Bu kampta üç hafta tedavisine devam edilir. Daha sonra esaret yolculuğu Culfa’dan Tiflis’e doğru sürer. Tiflis’e vardıklarında esir kamp yerleri belli oluncaya kadar burada yaklaşık iki ay bekletilir. Esir kamp yerleri belli olunca Tiflis’ten yüz kişilik esir kafilesi tren yolculuğuyla Moskova’ya doğru yola çıkar. Moskova’ya vardıktan sonra beş günlük bir tren yolculuğu daha yapılır. Sonra iki gün daha kızakla yolculuğu sürer. Kostroma eyaletinin Kologriv kasabasına daha sonra Kostroma içlerindeki Volga Nehri kıyısındaki büyük esir kampına sevk edilir.

Yaklaşık iki buçuk yıla yakın Rusya’da esir hayatı yaşadıktan sonra firar eden Bediüzzaman, Petersburg yoluyla Varşova, Viyana ve oradan Sofya üzerinden 17 Haziran 1918 tarihinde İstanbul’a gelir. Bediüzzaman’ın İstanbul’a gelişini 8 Temmuz 1918 tarihli Tanin Gazetesi şu şekilde duyurur: “Kürdistan ulemasından olup talebeleriyle beraber Kafkas Cephesi’nde muharebeye iştirak eylemiş ve Ruslara esir düşmüş olan Bediüzzaman Said-i Kürdi Efendi âhiren şehrimize muvasalat eylemiştir.” 

Kaynak:

1. Yeni bilgiler ışığında: Bediüzzaman’ın Rus esaret dönemi - Mehmet Selim MARDİN 

2- Zaman İçinde Bediüzzaman-Yusuf Kenan Baysülen-Cemalettin Canlı