sadi-i Şirazî gibi en doğru müellif ve en muhakkik hakîm,
o müsül-i faraziyeyi istihdam ve istimal etmelerinden, mü-
şahhat görmemişlerdir. eğer bu sır sana göründü ve ışık-
landı, mumunu ondan yandır, kıssat ve hikâyetin köşele-
rine git. zira cüzde cârî olan, bazen küllde dahi cârî ola-
bilir.
Tembih
“Üçüncü Makale”de müşkülât ve müteşabihat-ı
Kur’âniyeye dair bir kaide gelecektir. İktiza-i makam ile
şimdilik bir nebzesini zikredeceğiz. Şöyle:
Vakta ki, Kitab-ı Hakîmden maksud-i ehemm ekseriye-
ti teşkil eden cumhurun irşadı idi. Çünkü havas avamın
mesleğinden istifade edebilirler, fakat avam ise havassa
hitap olunan kelâmı hakkıyla fehmedemezler. Hâlbuki,
cumhur ise, ekseri avam; ve avam ise, me’lûfat ve müte-
hayyelâtından tecerrüt edip hakikat-i mahza ve mücerre-
dat-ı sırfayı çıplak olarak göremezler. Fakat, görmelerini
temin edecek, yalnız zihinlerinin te’nisi için, me’lûf olan
ziyy ve libas ile mücerredat arz-ı endam etmektir; tâ mü-
cerredatı suver-i hayaliye arkasında temaşa etmekle gö-
rüp, tanısın. Öyle ise, hakikat-i mahza, me’lûflarını giye-
cektir. Fakat surete hasr-ı nazar etmemek gerektir. Bu sır-
ra benaendir, esalib-i Arab’da ukul-i beşere olan “tenez-
zülât-ı İlâhiye” tabir olunan müraat-ı efham ve müma-
şat-ı ezhan, Kur’ân-ı Mu’cizülbeyan’da cereyan etti.
Ezcümle:
(1)
¢p
Tr
ôn
©r
dG n
¤n
Y …'
ƒn
à°r
SG s
ºo
K
ve
(2)
r
ºp
¡j/
ór
jn
G n
¥r
ƒn
a $G o
ón
j
ve
(3)
n
?t
Hn
Q n
ABÉn
Ln
h
ve emsali, hem de
arz-ı endam:
boy-pos gösterme.
avam:
kültürlü, yüksek tabaka-
dan olmayan; cahil halk tabakası.
cari:
cereyan eden, akan, işleyen.
cumhur:
halk, ahali, umum.
cüz:
parça.
ekseriyet:
ço€unluk.
emsal:
benzerler.
esâlib-i arab:
Arabların şiir ve
edebiyatlarında kullandıkları üs-
lûpları, Arab kelâmının kalıpları.
fehim:
anlama, anlayış, kavrayış.
hakikat-i mahza:
bir şeyin özü,
esası, tam hakikatı.
hakîm:
hikmet sahibi, çok bilgili,
bilge.
hasr-ı nazar:
bakışı bir tarafa ve-
ya noktaya dikme.
havas:
bilgi ve yaşayışça üstün
olanlar, önde gelenler.
hikâyat:
hikâyeler.
iktiza-i makam:
makamın gere-
€i.
irşat:
do€ru yolu gösterme, gaf-
letten uyandırma.
istihdam:
bir hizmette kullanma,
çalıştırma.
istimal:
kullanma.
kıssat:
kıssalar, hikâyeler.
kitab-ı hakîm:
her ayet ve sure-
sinde sayısız hikmet ve faydalar
bulunan kitap, Kur’ân-ı Kerim.
kur’ân-ı Mu’cizülbeyan:
açıkla-
malarıyla akılları benzerlerini
yapmaktan aciz bırakan Kur’an.
küll:
bütün, bir şeyin tamamı.
maksud-i ehemm:
en önemli
maksat.
me’luf:
alışılmış, ülfet edilmiş.
me’lufât:
alışılmış, ülfet edilmiş
şeyler.
muhakkik:
tahkik eden, gerçe€i
araştırıp bulan, bir şeyin iç yüzü-
nü inceleyerek vakıf olan.
mücerredat:
soyut kavramlar.
mücerredat-ı sırfe:
sade ve ta-
mamen soyut olanlar.
müellif:
eser telif eden, yazan.
mümaşat-ı ezhan:
zihinlerin
uyuşması, fikirlerin anlaşması ve
uyuşması.
müraat-ı efham:
anlayış seviye-
lerine göre davranmak.
müsül-i faraziye:
farazî temsiller,
hikâyeler.
müşahhat:
kavga etme, çekişme,
terslik.
müşkülât-ı kur’âniye:
Kur’ân’a
ait müşkiller, zorluklar; manası
derin bir tefekkür neticesi ancak
anlaşılabilen ayetler.
mütehayyelât:
hayal edilen şey-
ler.
1.
Sonra da arş üzerine hükmünü icra eden Allah’tır. (A’raf Suresi: 54; Yunus Suresi: 3; Ra’d Su-
resi: 2; Furkan Suresi: 59; Secde Suresi: 4; Hadid Suresi: 4.)
2.
Allah’ın kudret eli onların üzerinedir. (Fetih Suresi: 10.)
3.
Rabbinin emri geldi. (Fecr Suresi: 22.)
u
nsuru
’
l
-H
akikaT
| 70 | MuhakeMat
müteşabihat-ı kur’âniye:
Kur’ân’ın müteşâbih olan
ayetleri.
nebze:
bir parça, az miktar.
sır:
gizli hakikat, bir şeyin dik-
kat ve tecrübe ile anlaşılan
en ince yanı.
suret:
biçim, tarz, görünüş.
suver-i hayaliye:
hayalî su-
retler, şekiller.
tecerrüt:
soyunma, soyutlan-
ma, uzak olma.
temaşa:
bakma, seyretme.
tembîh:
uyarı, ihtar.
tenezzülât-ı ‹lâhiye:
Cenab-ı
Hakkın kullarının anlayış sevi-
yelerine göre konuşması ve
derin hakikatları, anlayabile-
cekleri ifadelerle beyan et-
mesi.
tenîs:
alıştırma.
teşkil:
oluşturma, şekillendir-
me.
ukul-i beşer:
insan akılları.
vakta:
ne zaman, ne vakit.
ziyy:
dış görünüş, kılık kıya-
fet.
