Evvela, hatimenin hatimesi ifadesiyle hangi metne atıf yapılıyor, o tesbit edilmelidir.

Kader Risalesi’nin sonunda bir Hatime var ve buna bir de ek olarak Zeyl var. Bu Zeyl, âdeta ilk Hatime’yle alâkalı olup, ikinci Hatime ise bu Zeyl’e çekilen bir hatime olarak anlaşılır. O hâlde “hatimenin hatimesi” vasfıyla anılanı, Zeyl ve onun hatimesi diye anlamak daha doğru olmalıdır. Bu tesbitin ardından, Zeyil’in metninde geçen dört hatveye mana-i ismî ve mana-i harfî de eklenirse hatimenin hatimesinde sıralanan altı mesele diye anlaşılır ki bunlar doğrudan fiillerin tanzim ve istikametine yönelik ıslah değerlendirmeleridir. Dolayısıyla bu ifadelerde irade terbiyesi ön plâna çıkar.

Fihrist’te geçen ifadenin benzeri, Fetih Suresi’nin son üç ayetinin tahlil edildiği Yedinci Lem’a’da da geçer şöyle ki:

“İşte, ahir-i Feth’in mezkûr üç ayeti,2 o vücuh-u i’cazından yalnız ihbar-ı gaybî vechinin çok vücuhundan yalnız yedi vechini bahsettik. Cüz-ü ihtiyarî ve kadere dair Yirmi Altıncı Söz’ün âhirinde, şu âhirki ayetin3 hurufatının vaziyetindeki mühim bir lem’a-i i’caza işaret edilmiştir.”4 

Fetih Suresi’nin son ayetinde sahabelerin davranışlarına atıf yapılır. Onlar; kâfire şiddetli, kendi aralarında merhametli, çok rükû ve secde ederler, Allah’ın rızasını ararlar, bu niyet ve vasıfları amellerine yansır, davranışlarını yönlendirir.

Risale metninde geçen “âhirki ayetin5 hurufatının vaziyeti” hakkında Sahabelerin ahvali, evsafı gibi nitelemelerle irade terbiyesi konu edilir. Şöyle ki:

“Bu âhirki ayet, cümleleriyle Sahabeye baktığı gibi, kayıtlarıyla dahi yine Sahabenin ahvâline bakıyor. Ve elfazıyla Sahabenin evsafını ifade ettikleri gibi, hurufatıyla ve o ayetteki hurufatın tekerrür-ü adediyle6 yine Ashab-ı Bedir, Uhud, Huneyn, Suffe, Rıdvan gibi tabakat-ı meşhure-i Sahabede bulunan zatlara işaret ettikleri gibi, ilm-i cifrin bir nev’i ve bir anahtarı olan tevafuk cihetiyle ve ebced hesabıyla daha çok esrarı ifade ediyor.”7 

Yedinci Lem’anın Beşinci Vechi’nde sözü edilen hurufat değerlendirilmesi yapılır. Oradan da şu ifadeler derlenebilir: Peygamberlerden sonra en faziletli olan Sahabelerin davranışlarına yansıyan sıfatları öne çıkar ve dört halife üzerinden yorumlanır. “Onunla birlikte olma” vasfıyla Hz. Ebubekir, “kâfirlere şiddetli olma”sıyla Hz. Ömer, “Şefkat”iyle Hz. Osman, “rükû ve secdeleriyle Hz. Ali, “Allah’ın lütuf ve rızası”yla da Hz. Talha ve Hz. Zübeyir’e ayetin baktığı ifade edilir. Aynı vasıflarla  “Ashab-ı Bedir, Uhud, Huneyn, Suffe, Rıdvan gibi tabakat-ı meşhure-i Sahabede bulunan zatlara işaret “ edilir. Ayetin ve onun tefsiri olan risalenin satırları arasında ihlâs, gayret, uhuvvet, merhamet, sadakat, şefkat, takva ve salahat gibi örnek davranış modelleri, hep iradenin terbiyesinden geçer. 

Hatimenin hatimesindeki ana fikir; nefsin ıslahı merkezli iradenin terbiyesine yönelik izahlardır ki bunlar acz, fakr, şefkat ve tefekkür dört esasıyla eşya ve hâdiseye mana-i ismiyle değil mana-i harfiyle bakarken önce bakış açısına, sonra kalbden gelen irade ile fiile yansıyan örnek davranışlar, sonraki asrın insanlarını teşvik eden ayetler arasındaki mu’cizevî lem’alardır. 

Esasen bütünüyle irade terbiyesini konu edinen Kader Risalesi; iradenin, kaderî plân istikametinde kullanılmasıyla ubudiyetin tecellisine vesile olan ve ayetler arasındaki parıltılı sırlardan birine adaydır, diyebiliriz. 

Dipnotlar:

 1- Nursî, Sözler, s.874

 2- Fetih Suresi’nin 27, 28, 29. ayetleri.

 3- Fetih Suresi 29. Ayeti

 4- Nursî, Lem’alar, s. 51 (Yedinci Lem’a)

 5- Fetih Suresi 29. Ayeti

 6- Ayetlerde tekrarlanan harflerin ebced cifir hesabıyla adı geçen sahabeleri işaret eder.

 7- Nursî, Lem’alar, s. 51 (Yedinci Lem’a)