1922 yılı Kasım ayının ilk günlerinde unutulmaz vedâlar yaşanmış: 1 Kasım’da Osmanlı Saltanatına ve saltanat sistemine son verildi.
4 Kasım’da, son sadrâzan Tevfik Paşa bu makamdan istifa etti.
11 Kasım 1831’de yayına başlayan resmî gazete Takvim-i Vekayi, 4 Kasım 1922 tarihi itibariyle yayın hayatı sonlandırılmış oldu.
*
620 seneyi aşkın bir ömür süren Osmanlı Saltanatı 36 padişah gördü. Toplan 218 kişi de Sadrazamlık makamında vazife yaptı. Bazı sadrazamlar birkaç kez aynı makama oturup ayrılmak durumda kaldı.
İşte, onlardan biri olan son sadrazam Tevfik Paşa da toplam dört kez Sadrâzamlık makamına çıkıp indi. O makama yaptığı en hüzünlü vedâ ise, 4 Kasım 1922 tarihinde gerçekleşti.
Şimdi o hüzünlü hikâyenin detaylarına bakalım.
*
Tevfik Paşa, Sadâret makamına ilk olarak, 31 Mart Vak’ası sebebiyle devlet merkezinin şiddetli sancılar içinde kıvrandığı günlerde (13/14 Nisan 1909) tayin edildi.
Hareket (Selânik) Ordusunun İstanbul’a girmesiyle birlikte, Meclis ve bilhassa Sadâret Makamı adeta devre dışı bırakıldı. Darbecilerin iş çevirme ve devlete hükmetme merkezi artık Harbiye Nezareti olmuştu. Bu durum, Sadrâzam Tevfik Paşa’yı ziyadesiyle rahatsız ediyordu. Zaten, darbeciler de ondan hiç hoşlanmıyorlardı.
*
1909 yılı 27 Nisan’ında Sultan Abdülhamid’in tahttan indirilmesi, Tevfik Paşa’nın da istifasını gündeme getirmiş oldu. Nitekim, o da bir hafta kadar sonra (5 Mayıs) yeni Padişah Sultan Reşad’a istifasını sunarak Bâb-ı Hükûmetten çekilmiş oldu.
İttihatçıların Londra Sefaretine tayinle İstanbul’dan uzaklaştırdığı Tevfik Paşa’nın bilâhare tekrarlanan ikinci, üçüncü ve dördüncü Sadrâzamlık görevi, son Padişah Sultan Vahdeddin zamanında gerçekleşti.
Rivayetlere göre, Tevfik Paşa, “Saltanatın sonu” anlamına da gelen bu son istifa dilekçesini verdikten sonra, hüzün ve teessür içinde gidip evine kapanmış ve haftalarca evinden dışarı çıkmamış.
*
Osmanlı Devleti’nin 218’inci, aynı zamanda son Sadrâzamı olan Ahmet Tevfik Paşa 1845 doğumludur. 7 Ekim 1936’da İstanbul’da vefat etti. Mezarı, Beşiktaş’taki Yahya Efendi Kabristanı’ndadır.
Ahmet Tevfik Paşa, Sultan II. Abdülhamid ile Sultan V. Mehmet Reşad devrinde (13 Nisan 1909-5 Mayıs 1909 tarihleri arasında), VI. Mehmet Vahdeddin saltanatında ve İstanbul’un işgal altında olduğu dönemde (11 Kasım 1918-3 Mart 1919 ve 21 Ekim 1920-4 Kasım 1922 tarihleri arasında), toplam 2 yıl 4 ay 29 gün sadrazamlık yapmış bir Osmanlı devlet adamıdır.
Bu müstesna devlet adamının önemli bazı özellikleri var. Bunları şu şekilde hülâsa etmek mümkün:
1. 622 sene ömür sürmüş Osmanlı Saltanatının son Sadrâzamı.
2. Son Padişah Sultan Vahdeddin gibi, Sultan Abdülhamid ve Sultan Reşad dönemlerinde de mühim devlet hizmetlerinde bulundu: Büyükelçilik, Hariciye Nâzırlığı ve Sadrâzamlık.
3. Toplam 4 kez Sadrâzamlık makamına getirildi. Son istifasını, Saltanatın kaldırıldığı 1 Kasım 1922’den 3 gün sonra verdi.
4. İşgal döneminde İstanbul’da ve Padişahın safında görünmekle beraber, Anadolu’daki Millî Harekâta da karşı değildi.
5. Son derece halim, selim, itidalli, tecrübeli, vukûfiyetli bir devlet adamıydı.
Esasen bu meziyetlerinden dolayıdır ki, Saltanat merkezi olan İstanbul’un başı her sıkıştığında, müracaat edilen ilk devlet adamı olmuş ve mükerrer defalar Sadrâzamlık makamına lâyık bir şahsiyet olarak takdir ve taltif görmüş. Allah rahmet eylesin.