Sıfat tamlamalarında tamlanan unsur, iyelik eki almaz: iyi KİTAP, sevimli KUZU, şâhâne MANZARA… Fakat aynı tamlananlara tamlayan görevinde isimler getirsek sıfat tamlaması değil, isim tamlaması yapmış oluruz: Matematik KİTAB-I, süt KUZU-SU, deniz MANZARA-SI. Görüldüğü üzere tamlananlar hep iyelik eki aldı. Yani isim tamlamalarında tamlananlar, iyelik eki alıyor.
Tartışmalı olan “takısız isim tamlamaları” istisnâdır. Adı üstünde “takısız” denmiş. Tıpkı sıfat tamlaması gibidirler; ne tamlayan ne de tamlanan bilindik eklerini (ilgi ve iyelik) almazlar.
Gerçi anlatım bozukluğunu tesbitte işe yaramaz ama, oldu olacak şeklen birbirine çok benzeyen bu iki tamlamayı birbirinden nasıl ayırt edeceğimizi söyleyelim. Belki bir Türkçe imtihanında birilerinin işine yarar.
Takısız isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan arasında “ham madde-mâmül madde” ilişkisi vardır. Tamlananın ham maddesi söyleniyorsa takısız isim tamlaması, değilse sıfat tamlamasıdır:
“Çelik bıçak” takısız isim tamlaması; “çelik bilek” sıfat tamlamasıdır. “Taş duvar” takısız isim tamlaması; “taş kafa” sıfat tamlamasıdır.
“Sıfat ve isim cinsinden kelimeleri sıralayıp hepsini tek bir tamlanana bağlarsanız hatâ kaçınılmazdır.” demiş ve önceki yazımızda misaller vermiştik.
Tamlamalarda, tamlayan ve tamlanan eklerinden (-in,-nin ; -i,-si) biri, eksik olur veya gereksiz olarak fazladan kullanılırsa bir ifade pürüzü zuhûr eder:
*“Oysa, kadını Cahiliye döneminin en dip noktadan alıp, insanlık onurunun zirvesine taşıyan da İslâm’dı.”
“Cahiliye döneminin en dip noktaSIndan…” denmeliydi. Anlatım pürüzünün sebebi, tamlanandaki iyelik eki noksanlığıdır.
*”Bu mücadelenin, Türkiye’yi tek adam rejimden ve ideolojilerden kurtarıp demokratikleştirmesi; hür, medenî, müreffeh milletler ligine yükseltmesi kuvvetle muhtemeldir.”
.”… tek adam rejimden” değil “…tek adam rejim-İ-nden” denmeliydi. Tamlanan eki (iyelik takısı) noksan.
*…Bu da iman yolunun daha emin, sakin ve huzurudur.
“…iman yoluNUN huzur-U” doğru; fakat “İman yolunun emin” , “İman yolunun sakin” yanlıştır. Cümlede emin ve sakin lafızları “yoluNUN” tamlayanına, tamlanan olarak kullanılmış fakat iyelik ekleri eklenmediğinden yanlış olmuştur.
Doğrusu: iman yolunun sakinliği, iman yolunun huzuru
*“Zira hakikî ilimlerin aydınlık yolun ancak sağlıklı düşünebilen insanlara Cenâb-ı Hakk’ın (cc) kudret, ilim ve azametine pencereler açacaktır.”
“Aydınlık yol” sıfat tamlamasına gereksiz ve mânâyı bozacak şekilde “-UN” tamlayan eki eklenmiştir fakat “yol” lafzı tamlayan değil, tamlanandır. “…ilimlerin aydınlık yol-U…” olmalıydı.
*“Risâle-i Nur’un dili, İslam dünyasında rol model olarak tarih sahnesinde yer alan bu milleti, değerleriyle birlikte ortadan kaldırma CİNAYETLERE karşı direnen...
Risâle-i Nur’un dili, İslâm dünyasında rol model olarak tarih sahnesinde yer alan bu milleti, değerleriyle birlikte ortadan kaldırma CİNAYETLERİNE karşı direnen...
*”Özgür olmanın yolu ‘modern çağın’ idealize ettiği kadın ve erkek arasındaki rekabete dayalı bir imajdan ziyâde Asr-ı Saadet vizyonun üstlenildiği ve İslâm’ın adalet prensipleri çerçevesinde, kadın haklarını koruyacak bir tasavvuru hatıra getiriyor.”
“…Asr-ı Saadet vizyonuNUN üstlenildiği…” olmalıydı. Tamlayan eki noksan.
Görüleceği gibi hatâlar umumiyetle uzun cümlelerde zuhur ediyor. Sözün ucu kaçıyor, cümle uzadıkça yazar, cümlenin başı ile irtibatı sağlayamıyor. İşte bir yazarımızın mezkür sebeple yaptığı tamlama hatası:
*“ Olağanüstü bir savunma sistemi mekanizmasıyla aralıksız ve haberimiz olmadan yürütülen lenfatik sistem fonksiyonlarının kontrol dışı ve kendi kendine veya evrim teorisiyle aktive edilebileceğini kabul edebilecek bir düşüncenin, beyin nöronları arasındaki konnektom bağlantılarının sağlıklı olarak sürdürülemediğinin bir belirtisi olabilir.”
Bu uzun cümleyi hatâsız yazabilmek ne kadar kolay değil ise, hatayı bulup ortaya çıkartabilmek de o kadar kolay değil.
(Şimdi okurlarımız, yazımızın devamındaki açıklamayı okumadan, bu cümlenin neresinde tamlama hatası yapıldığını bulmaya çalışabilirler.)
Açıklaması:
“…evrim teorisiyle aktive edilebileceğini kabul edebilecek bir düşünceNİN, beyin nöronları arasındaki konnektom bağlantılarının sağlıklı olarak sürdürülemediğinin bir belirtisi olabilir.”
Tamlayan eki olan “-NİN”, kelimeye gereksiz eklenmiştir. “Düşünce” kelimesi cümlenin öznesi(fâili) olup tamlayan vazifesinde değildir. Özneler, ilgi hali de dahil hiçbir hal eki alamazlar.
*“Yıktırdığı caminin yerine yaptırdığı köşkün Boğaz’a nazır geniş balkonda sabah serinliğini hissederek derin derin nefes aldı.
… yaptırdığı köşk-ÜN Boğaz’a nazır geniş balkon-U-nda
* Bediüzzaman Said Nursî, bolşevizm dediği komünistlik tehlikenin ilk tezahür etmeye başladığı yıllarda...
…komünistlik tehlikenin… Tamlananda iyelik eksik.
…komünistlik tehlikeSİnin…
*Yeni bir sansür ve susturma yasası olan “etki ajanlığı”nın iktidar partisince ek önergelerle daha da katmerlenerek “yeni torba yasası”na konulup Meclis’in önüne getirilirken, Ankara’nın değişmeyen gündemlerinin başında Bahçeli’nin “Öcalan çıkışı” geliyor.
…“etki ajanlığıNIN… Meclis’in önüne getirilirken…” yanlış.
“…etki ajanlığı … Meclis’in önüne getirilirken…” olmalı
Tamlama yanlışlarını işlemeye devam edeceğiz