İlköğretimin ikinci kademesi Rüştiye mekteplerinin kurulmasından sonra, Sibyan Mekteplerinde bu okullara talebe yetiştirmek gayesiyle düzenlemelere gidildi. 1862’de neşredilen bir Nizamnameyle (Yönetmelikle), İstanbul’daki 36 Sibyan mektebiyle sınırlı “Örnek Mektepler” kuruldu. İptidaî adı verilen bu üç yıllık mekteplerde çocukların “Kur’ân-ı Kerîm’i gereği gibi okumaları, ilmihal ve tecvid ile Türkçe okuryazar olmaları” hedefleniyordu.

1869’da neşredilen Maarif-i Umumiye Nizamnamesi gereğince, 1871’de İptidailerin yaygınlaştırılması kararlaştırıldı. Buna göre her köyde ve şehirlerin bütün mahallelerinde birer İptidaî Mektep açılacaktı. 

1875’te neşredilen bir talimatnameyle İptidaîlerde düzenlemeler yapıldı. Maarif Nezareti’nde (Eğitim Bakanlığında), bu okulların idare ve teftişini üstlenen Mekâtib-i İptidaîye İdaresi kuruldu. İstanbul’daki İptidaîlerde tedrisat süresi üç yıl, taşradakilerde ise dört yıl olarak tesbit edildi.

II. Abdülhamid (1876–1909), 1892’de yeni bir talimatname hazırlatarak Darülmuallimin (Yüksek Öğretmen Okulu) mezunlarına imtihanla İptidaî Mekteplere muallim olmalarını sağladı. Şehirlerdeki iptidaîler ile köy iptidaîleri için de farklı ders programları hazırlandı. 

II. Meşrûtiyet’in ilânından (1908) sonra eski İptidaîler Evkaf Nezareti’ne (Vakıflar Bakanlığına) bağlandı. Maarif Nezareti’ne (Eğitim Bakanlığına) bağlı yeni İptidaî Mektepler açıldı. 23 Eylül 1913’te neşredilen “Tedrisat-ı İptidaîye Kanun-u Muvakkati” (Geçici İlköğretim Kanunu) ile ilköğretimi İptidaî ve Rüştiye olmak üzere altı yıl olarak düzenlendi. Buna göre İptidaî tahsil mecburî ve parasız, Rüştiye tahsili ise isteğe bağlıydı. 

1921’de Ankara’da toplanan Maarif Kongresi’nde alınan kararla Anadolu’daki iptidaîler “İlk Mektep”e dönüştürülürken bir de İlk Mektep Müfredatı kabul edildi. 

RÜŞTİYE MEKTEPLERİ

Ocak 1839’da toplanan Meclis-i Vâlâ’da (Yüksek Danışma Meclisi), İptidaîlerin üzerinde mektepler açılması uygun görüldü. İlk Rüşdiye mektebi olan Mekteb-i Maârif-i Adlî 1839 yılında açıldı ve daha sonra ülke geneline yayıldı. Rüştiye programında Türkçe derslerine ilk olarak yer verildi. 

1846’da kurulan Meclis-i Maarif-i Umumiye, Rüştiyeler için üç aşamalı öğretim ilkesini benimsedi. Buna göre: Mekâtib-i İptidaîye (ilkokullar), Mekâtib-i Rüştiye (ortaokullar) ve Darülfünun (Yüksek Okul). İptidaîleri bitirenlerin Rüştiye’de iki yıl okumaları şartı getirildi. Rüştiye’yi bitirenlere de, Darülfünun’a hazırlık dersleri veriliyordu. 1859 yılında ilk kız Rüştiye’si olan Cevri Kalfa İnas Kız Rüşdiyesi açıldı. Bu okul, İslâm ülkelerinde kızlar için lise seviyesinde ilk resmî mektepti.

1860’larda büyük vilayetlerde sivil rüştiyelerin yanı sıra askerî rüştiyeler de açıldı. Arapça ve Farsçayla birlikte Fransızca da mecburî ders oldu. 1873’te Mülkî İdadiler açılınca, Rüştiye’yi bitirenler bu okullara yazılmaya başladı. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi büyükçe kasabalarda resmî ve özel rüştiyeler açılmasını öngördüğü için, 1880’lerde rüştiyelerin sayısı hızla arttı. Okul süresi bazı yerlerde dört yıla çıkarıldı, programlara fen ve uygulama ağırlıklı dersler eklendi. Cumhuriyetin ilânından (1923) sonra bu okulların adı “Orta Mektep”, daha sonra “Ortaokul” olarak değiştirildi.

* * *

NOT: 27 Aralık Cumartesi saat 15.00’de Süleymaniye Yeni Asya Vakfı’nda Marmara Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Adil BEBEK, “Risale-i Nur’da Emr-i Bil Ma’ruf ve Nehy-i Anil Münker” konulu bir seminer verecektir. (Hanımlar için yer ayrılmıştır.)