Sultan II. Mahmud’un oğlu, Sultan II. Abdülhamid’in amcası olan Sultan Abdülaziz’in saltanatı döneminde (Haziran 1861–Mayıs 1876) günümüzde de aktif şekilde kullanılan muazzam eserler vücuda getirildi. Bunlardan birkaç tanesini kısaca zikrettikten sonra, günün tarihinde yer alan İzmir-Aydın arasında yapılan Osmanlıdaki ilk demiryolu inşasının serencâmını anlatmaya çalışalım.
İşte, günümüzde de faaliyetini sürdüren ve ömrü bir buçuk asrı bulan eserlerden birkaçı:
* 1861’de ilk kazı çalışmalarına başlanan 163 kilometre uzunluğundaki Suveyş Kanalı, 1869’da tamamlanarak hizmete girdi.
* İlk yer altı füniküleri, 1875 yılında İstanbul’da Karaköy-Beyoğlu arasında “Tünel” adıyla hizmete girdi.
* Sahillerde birçok noktada deniz feneri inşâ edildi.
* Günümüzde Sayıştay ve Danıştay ismiyle faaliyetini sürdüren teşkilâtlar Sultan Abdülaziz döneminde kuruldu.
* İzmir-Aydın demiryolu, İngiliz şirketleri tarafından gecikmeli olarak yapıldı.
* Bir başka İngiliz şirketi tarafından, yine aynı dönemde İzmir–Turgutlu–Afyon demiryolu hattı ile Manisa–Bandırma arasındaki 98 km’lik demiryolu hattı inşa edildi.
Şimdi, günün tarihi konusunun detaylarına geçelim.
*
Aydın–İzmir arasındaki 130 kilometrelik demiryolu 7 Haziran 1866’da hizmete girdi. Açılışı merasimi büyük bir şaşaa ile yapılan bu eser, Osmanlı döneminde Anadolu’da inşa edilen ve hizmete sokulan ilk demiryolu işletmesidir.
Osmanlıda, bu tarihten evvel de çeşitli merkezlerde demiryolu işletmeciliği ve ulaşımı vardı. Ancak, bunların tamamı Türkiye ve Anadolu sınırları dışında kalıyordu. Meselâ: 1856’da hizmete giren Kahire–İskenderiye Demiryolu ve yine aynı yıllarda inşa edilen Köstence–Tuna ile Varna–Rusçuk Demiryolu İşletmeleri.
*
Aydın–İzmir Demiryolu hattının inşasına Sultan Abdülmecid zamanında 23 Eylül 1856 tarihinde başlandı. Hattın inşaatını bir İngiliz firması üstlendi. İki ülke arasında yapılan sözleşmeye göre, toplam 130 km’lik inşaatın 4 senede bitirilmesi gerekiyordu. Ancak, planlanan işin bu kadarlık bir süre içerisinde tamamlanamayacağı hemen ertesi yıl anlaşıldı. Bu sebeple, hattın inşası yeni bir konsorsiyuma devredildi. İçinde yine İngiliz firmalarının da bulunduğu bu yeni konsorsiyuma “İzmir’den Aydın’a Osmanlı Demiryolu Kumpanyası” ismi verildi.
* * *
İngilizler, Anadolu coğrafyasında en çok Ege Bölgesine önem veriyordu. Sebebi şudur: Gayr–ı müslim unsurlar, başta İzmir olmak üzere en çok bu yörede yaşamaktaydı. Yekûnu yüz binleri geçiyordu. Ayrıca, İngiltere’nin ihtiyacı olan altın değerindeki tarım mahsülleri ile maden ürünleri bakımından burası adeta dünya cenneti gibiydi. İzmir Limanı ise, söz konusu maden ve tarım ürünlerinin sevk edilebileceği tek ve en büyük liman hükmündeydi.
Vaktiyle Osmanlı’dan birtakım ticarî imtiyazlar koparan İngiltere, bu kozu sonuna kadar kullanmak ve Anadolu coğrafyasından en kârlı şekilde yararlanmak istiyordu.
*
Aydın–İzmir Demiryolu daha yapılmadan evvel, İzmir’de ithalat–ihracat işleriyle uğraşan 1060’tan fazla İngiliz tüccarı vardı. Ancak, iç bölgelerde limana kadar yapılan ulaşım hizmetleri çok zor ve bir o kadar da masraflıydı. Hemen her şey develerin sırtında, yahut öküz arabalarıyla limana taşınıyordu.
İşte, bölgede bir demiryolunu inşa etmenin en önemli saiklerinden biri de bu derece zor şartlarda yapılan ulaşım-nakliyat hizmetlerini kolaylaştırmak ve ticaret hacmini artırmaktı.
Osmanlı hükümeti ise, iç bölgelere asker sevkiyatında, nakliye ve ulaşım hizmetlerinde ve bilhassa ara ara baş gösteren iç isyanların bastırılmasında kolaylık sağladığı için, demiryolu inşasına sıcak bakıyor ve bu sebeple yabancı firmalara bazı imtiyazlar veriyordu.