8-9 Temmuz itibariyle “günün tarihi” listemizde iki ölüm vakası ile bir referandum hadisesi var.
Aynı günlerde ölenlerin ikisi de “İsmet’in adamları” olarak bilinen Başbakan Dr. Refik Saydam ile Ankara valisi Nevzat Tandoğan’dır.
Referandum ise, 9 Temmuz 1961’de “Darbe Anayasası” için hazırlanan ve Türkiye’de ilk kez yapılan halk oylamasıdır.
Şimdi, kronolojik sıralamaya göre, yakın tarihte yaşanan bu ibretlik hadiselere biraz daha yakından bakmaya çalışalım.
İsmet’in doktor adamı
Uzun süre Sağlık Bakanlığı da yapan Dr. Refik Saydam, Başbakanlık makamında iken, 8 Temmuz 1942’de geçirmiş olduğu kalp krizi sonucu öldü.
1881 doğumlu Refik Saydam, Askerî Tıbbîye’den yüzbaşı olarak mezun olduktan sonra, bir müddet yurt dışında vazife gördü. 1920’den sonra kurulan hükümetlerde çeşitli bakanlıklarda bulundu. Daha çok yakınlık duyduğu İsmet Paşa ile çalıştı.
Birinci Reis Mustafa Kemal’in ölümünden sonra yapılan ilk seçimlerde derhal kabine değişikliğine gidilerek, Refik Saydam Başbakanlık makamına getirildi. Bayar’la arası iyi olmayan İsmet Paşa, Saydam’ı tercih etti ve ölünceye kadar da onu bu görevde tuttu.
Dr. Refik Saydam’ı İsmet Paşa’nın en gözde adamı durumuna getiren sebep, Mustafa Kemal’in ölümcül hastalığının anlaşılmasına dayanır. Saydam, doktor olduğu için, yakında öleceğini tahmin ettiği M. Kemal’e yakın durmak yerine “sıradaki adam” İsmet Paşa’ya yakın durmayı tercih etti. Öyle ki, Saydam’ın İsmet Paşa’yı ölümcül bir sûikastten kurtardığı dahi rivâyet edilir. Can Dündar’ın konuya dair yazılarında detaylı bilgiler var.
İsmet’in valisi
9 Temmuz 1946’da evinde kendi silâhıyla intihar eden Nevzat Tandoğan, 1894 İstanbul doğumludur. Ailesi Bosna-Hersek’teki “Tanoviçler”dendir. Tanoviç soyadı, 1934’te Tandoğan oluştur.
Yılların Ankara Valisi ve Belediye Başkanı olarak 1940’lı yıllarda “İkinci Adam” konumuna yükselen Tandoğan, insanların kılık-kıyafetine varıncaya kadar, hemen her şeye müdahale etmekle meşhur olmuştur. Nitekim, vaktiyle Üstad Bediüzzaman’ın da kıyafetine ilişerek başındaki sarığı zorla çıkarmaya çalıştı. Ancak muvaffak olamadığı gibi “Başından bulasın Nevzat!” lânetine hedef oldu.
Tarihten bir anekdot ile devam edelim:
Komünist diktatör Tito liderliğindeki Yugoslavya’nın baskıcı yönetimi altına giren Bosnalı Müslümanlar için Türkiye’de 1945 senesinde bir yardım kampanyası açılır. Ancak, bu yardımlar yerine bir türlü ulaşmaz. Dahası, yardım paralarının miktarı gibi âkıbeti de meçhûl. Yardım paralarını toplayan Dr. Neşet Naci Arcam’ın Ankara’da muayenehanesi var. İşte bu doktor, 6 Ekim 1945 günü akşamı, bir genç tarafından yedi kurşunla vurularak öldürülür. Genç katilin, dönemin Genelkurmay Başkanı Kâzım Orbay’ın oğlu Haşmet Orbay olduğu, 1946 Temmuz’unda anlaşılır ve Bolu’da kurulan mahkeme kararıyla da kesinlik kazanır.
Aynı mahkeme, Ankara Valisi Nevzat Tandoğan’ın bu cinayeti kasten örtbas ettiğine ve suçu bir başkasının üzerine yıktığına da hükmeder. Kendini Ankara’nın “ikinci adamı” konumunda gören Tandoğan, bu duruma kahırlanır, bunalıma girer ve “başından bularak” intihar eder.
İlk Referandum
Türkiye’de ilk halk oylaması, 9 Temmuz 1961’de yapıldı: Referanduma sunulan “Darbe Anayasası” yüzde 38,5 red oyuna karşılık, yüzde 61,5’la kabul edilmiş oldu.
Darbeciler, dönme bir aileden gelen Prof. S. Sami Onar başkanlığındaki bir heyete yeni bir anayasa hazırlatarak referanduma götürdü. Bu esnada, Demokrat Partinin hemen bütün mensupları Yassıada’da yargılanıyordu. Yani, anayasaya hayır diyeceklerin bütün imkânları ellerinden alınmış, hatta insanlık dışı bir muameleye tabi tutulmuşlardı.
Darbeci cunta ise, devletin bütün imkânlarını kullanarak anayasanın kabulü yönünde propaganda yaptı. Buna rağmen, halkın yüzde 20’si sandığa gitmedi; gidenlerin de yüzde 40’ına yakın kısmı red oyu verdi.