Bir önceki yazımızda “Ahrârlar iki defa başa geçtiği halde, az bir zamanda onları devirdiler.” 1 cümlesini tahlil etmeye çalışmış ve “Ahrârların iki defa başa geçmesi” vâkıasını, o devrede işbaşına gelen hükûmetler içerisinde aramak gerektiğini; bu maksatla, Meşrûtiyetin ilân edildiği tarih ile “Bâb-ı Âli Baskını” olarak bilinen hükûmet darbesinin yapıldığı 23 Ocak 1913 yılına kadar olan dönemdeki hükûmetler değerlendirmeye tâbi tutulmalıdır.” 2 tesbitini de aktarmıştık. Konuyu 1908 -1913 yılları arasında yaşanan hadiseleri de inceleyerek “Hürriyet ve İtilâf Fırkası” bağlamında değerlendirelim inşâallah.
Hürriyet ve İtilâf Fırkası, İkinci Meşrûtiyet döneminde iktidardaki İttihâd ve Terakkî Cemiyeti’ne karşı kurulmuş olan en önemli muhalefet partisidir. 1911-1913 arasındaki ilk faaliyet dönemi, 23 Ocak 1913’te İttihâd ve Terakkî’nin Bâb-ı Âli Baskını ile diktatörlüğünü ilân etmesi üzerine sona ermiştir. İkinci Meşrûtiyetten sonra Birinci Meclis-i Mebûsan (1908-1912) içinde İttihâd ve Terakkî’ye muhalif olan çeşitli grupların birleşerek güçlü bir parti kurması fikri 1911 başlarından itibaren gündeme gelmiştir. 3 Kurulan bu güçlü muhalefet partisi olan Hürriyet ve İtilâf Fırkası, son derece bunalımlı bir dönemde kurulmuştur. Mahir Said, Kemal Midhat, Hüseyin Sîret ve Rıza Nur, Hürriyet ve İtilâf Fırkası kuruluş beyannâmesini ve programını İstanbul Valisi Emin Bey’e 21 Kasım 1911’de vererek Fırkayı kurmuşlardır. 4 24 Kasım 1911’de yapılan kongrede Damat Ferit Paşa parti reisliğine seçilir. Ancak partinin aktif önderi daha çok Miralay Sadık Bey’dir. Parti programını Ahmet Reşit (Rey) kaleme almıştır. 5
Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile dağınık muhalefet toplanıyor
Hürriyet ve İtilâf Fırkası, meclis içinde bulunan mutedil (ılımlı) Hürriyetperveran ve Ahali fırkalarına mensup mebuslarla, Rum, Arnavut, Arap, Ermeni mebusları ve hiçbir partiye üye olmadıklarını söyleyen Hizb-i Müstakil mebuslarının birleşmesiyle ortaya çıkmıştır. Böylece İttihâd ve Terakkî karşısında dağınık durumda olan muhalefet toplanmış olur. Ayrıca meclis dışında bulunan eski İttihâdçılar, devre dışı bırakılan ilmiyeciler, eski Ahrârcılar, demokratlar ve sosyalistler gibi düşünceleri farklı ve İttihâd ve Terakkî’ye karşı olan kimseler de bu fırka içinde yer alırlar. Tek başlarına İttihâd ve Terakkî’ye karşı koyamayan kişilerin ve partilerin birleşmesi neticesinde ortaya çıkan fırkanın belli bir ideolojisi yoktur. Asıl gayeleri, İttihâdçıların çeteciliğini ve komitacılığını önlemek ve iktidar tekelini kırmaktır. Ancak bünyesinde topladığı unsurların eğilimine göre Hürriyet ve İtilâf Fırkası, Osmanlıcılık, adem-i merkeziyetçilik ve teşebbüs-i şahsî (yerinden idare ve hür teşebbüs), Meşrûtiyetçilik, liberal ekonomi gibi fikirlerin savunuculuğunu yapar. İttihâd ve Terakkî Fırkası’yla kıyasıya mücadele edilir. Sopalı seçim olarak bilinen 1912 seçiminde pek az mebus çıkarabilen fırka, İttihâd ve Terakkî’nin uyguladığı baskı politikaları yüzünden etkinliğini kaybeder.
Hürriyet ve İtilâf Fırkası kurulduktan sonra gelişen hadiseler
1911 yılının son aylarında İttihâd ve Terakkî’ye muhalif Hürriyet ve İtilâf Fırkası kurulduktan sonra, İstanbul’da yapılan ara seçimleri de kazanmıştır. İttihâd ve Terakkî bunun üzerine erken seçime gitmiş ve hileli bir şekilde 1912 seçimlerini kazanmıştır. Bunun üzerine Hürriyet ve İtilâf Fırkası yanlısı Halâskâr Zâbitân bir askerî muhtıra vererek Mehmed Said Paşa Hükûmeti’ni düşürmüştür. Ardından Ahmed Muhtar Paşa’nın sadrazamlığında tarafsız bir hükûmet kurulmuş, fakat dört ay sonra Halâskâr Zâbitân’ın baskıları sonucu Ahmed Muhtar Paşa istifa etmiş ve Hürriyet ve İtilâf Fırkası yanlısı Kâmil Paşa Hükümeti kurulmuştur. Kâmil Paşa Hükümeti döneminde Balkan Savaşları’nda yaşanan bozgun sonucunda Osmanlı Balkanlardan tamamen çekilmek zorunda kalmıştır. İttihâd ve Terakkî, hükümetin Edirne’yi de Bulgarlara teslim edeceğini öne sürerek halkı kışkırtmış ve Bâb-ı Âli Baskını’nı düzenlemiştir. Baskına Enver Bey, Talat Bey, Yakub Cemil, Mustafa Necip, Filibeli Hilmi, Sapancalı Hakkı ve Mithat Şükrü Bey aktif olarak katılmış, çok sayıda İttihâdçı da Bâb-ı Âli’nin çevresine yerleştirilmiştir. 6
Hürriyet ve İtilâf Fırkası’nın yayın organları ve destekleyen gazeteler
Bünyesinde çeşitli unsurları barındıran ve kitle partisi hüviyetinde olan Hürriyet ve İtilâf Fırkası’nın, Teşkilât, Tahdirat, Teminat, Merih, Hemrah, Islahat, Şehrah, İfham Gazeteleri gibi yayın organları vardır. Fırkanın faaliyet ve fikirlerini İkdam, Yeni İkdam, Yeni Gazete, Alemdar Gazeteleri desteklerler.
Hürriyet ve İtilâf Fırkası içinde ayrılıklar başlıyor
Fırkanın ideolojik birliğe ve herhangi bir sosyal sınıfa dayanmayışı, mensupları arasında görüş ayrılıklarına ve tartışmalara yol açar. İlk olarak, Avrupâî düşünceli gençlerle ilmiyeciler arasında çıkan tartışmalar istifalara sebep olur. İstifalardan sonra fırka, Miralay Sadık Bey, Şaban Efendi, Gümülcineli İsmail Bey takımının idaresine girer. Küçük bir hizbin eline geçen Hürriyet ve İtilâf Fırkası gittikçe zayıflar. Sadrazam Mahmud Şevket Paşa’nın öldürülmesinden sonra daha sert tedbirlere başvuran İttihâd ve Terakkî, kurduğu Divan-ı Harb’de Hürriyet ve İtilâf Fırkası liderlerinden Gümülcineli İsmail Bey ile önde gelen meşhur kişileri gıyaben idama mahkûm eder. Fırkanın bazı elemanları da, Sinop’a sürülür. Ağır cezaya çarptırılmış olanlardan kimi idam edilir, kimi ülke dışına kaçar. Hükûmet tarafından resmen kapatılmamış olan Hürriyet ve İtilâf Fırkası kendiliğinden siyasî hayattan çekilir.7
Ahrârların ikinci kez başa geçmesi
“Ahrârların iki defa başa geçmesi” ve “az bir zamanda onları devirdiler” meselesinin ikinci başa geçme hadisesi Hürriyet ve İtilâf Fırkası’nın kurulduktan kısa bir süre sonra İstanbul’da yapılan ara seçimleri kazanması ve
akabinde gelişen hadiseler sonucunda Hürriyet ve İtilâf Fırkası yanlısı Kâmil Paşa Hükümeti’nin kurulması olarak görülebilir. Zaten az bir zaman sonra 23 Ocak 1913’te İttihâd ve Terakkî’nin Bâb-ı Âli Baskını ile diktatörlüğünü ilân etmesi üzerine Ahrârların devamı konumunda olan Hürriyet ve İtilâf Fırkası devrilmiş ve siyasî hayattan çekilmiştir. Bediüzzaman’ın 1946’da Demokrat Parti’nin kurulması ile “Ahrâr Fırkası yine otuz beş sene sonra dirildi, yine uyandı.” 8 ifadesi, 1911 senesinde ‘Hürriyet ve İtilâf Fırkası’nın kurulup hayat sahnesinden çekilmesi arasında geçen otuz beş seneye tevafuk ediyor.
DİPNOTLAR:
1- Emirdağ Lâhikası-II, s. 527.
2- https://www.yeniasya.com.tr/abdulbaki-cimic/ahrarlar-iki-defa-basa-gectigi-halde_549457
3- Birinci, Ali, Hürriyet ve İtilâf Fırkası, Dergâh Yay. İstanbul 1990, s. 45.
4- Birinci, Ali, “Hürriyet ve İtilâf Fırkası”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 18. Türkiye Diyanet Vakfı. s. 507-511.
5- A.g.e. s. 48-49, 55.
6- https://tr.wikipedia.org/
7- Rehber Ansiklopedisi
8- Beyânât ve Tenvirler, s. 305.