Toplumlardaki ahlakî çöküntünün sebeplerinden biri, teorinin ve uygulamanın birbiriyle örtüşmemesidir. Teorisi mükemmel olanın, o teorinin ürettiğinde de mükemmele yakın olması gerekmez mi?

Her şeyden evvel bize lâzım olanın dürüstlük olduğunu söyleyen Üstad’ın bu tavrı, ahlakı birinci sıraya koyduğunun göstergesidir. 

Ahlakın yeşereceği en verimli yer hürriyet ortamıdır. İman ile hürriyeti birbirinden ayırmamak lazım. Hürriyetin olmadığı otoriter rejimlerde toplumda ahlak olmaz. Muhafazakârlar bu konuda bazı değerleri muhafaza edeceğim derken aslında hürriyeti ikinci plana atıyorlar. İstibdadî yönetimler, insanda şahsiyet de bırakmazlar. 

Ahlaklı olmayı kendi partisinden, ideolojisinden ibaret sananlar yanılıyorlardır. Kendisi dürüst olmadan toplumun diğerlerinden demokratlık ve dürüstlük beklemek çok ahlaklı bir davranış değildir.

Kendi vicdansızlığını, zulmünü başkalarının yaptıkları ile meşrulaştıranlar sadece kendilerini kandırabilirler. Olumsuzluklar karşısında insanlar bir ölçüye uymak isterler. İşte o ölçü bozulmamış bir vicdandır. Vicdan muhasebesini yapan kişiliğini kazanandır. Aşırı siyasallaşma, kutuplaşma toplumda var olan ahlakı da çürütür.

Hürriyet ortamında demokrasi ile insanlar sağlam bir kişilik sahibi olabilirler. Cumhuriyetin ve demokrasinin merkezinde insan vardır. Cumhuriyet liyakati sağlar. Dolayısıyla bunların, hukuku ve eşitliği insan için sağlaması gerekir. 

Hukukun egemen olduğu toplumlar, ahlaklı toplumlardır. Yoksa bir partiye veya bir gruba ait hissetmeniz sizi tek başına ahlaklı yapmaz.

Gelir dağılımını eşit yapmak insanları ahlaklı yapar. Hakkı teslim etmek ahlaklı yapar. Üstad’ın istiğna mesleği icabı kimseden yardım almaması onu çok yüksek bir ahlak seviyesine yükseltmiştir.

Hukukun en temel ilkesi masumiyet karinesidir. Bir insanı, suçsuzluğunu ispatlamak zorunda bırakmak ahlakî değildir. Otoriter toplumlarda herkes suçlu olmadığını ispatlamaya çalışır. Çünkü herkes suçludur veya suçlu potansiyellidir.

Hukuk ve demokrasi hürriyet ortamında gelişir.