Eleştiri, sözün ve davranışın güzel ve kusurlu yanlarını ortaya koymaktır. Tenkid edenin niyeti gerçeği bulma ve ifâde etme aşkı ise, meselenin güzel yönlerini de ortaya koyar.
Bediüzzaman mealen, mü’minlerin, ilim adamlarının lüzumsuz şeylerde biribirini tenkid etmeleri gayet zararlıdır. İlim ve fikir ehli, mal satın alan bir müşteri gibi yalnız kusurları görememelidir.1 der.
Tenkid, ya nefretten (intikam alarak yüreği soğutmaktan) ya şefkatten, kaynaklanır. Tenkidde niyet; güzeli ortaya çıkarmak, yanlışları önlemek, oto-kontrolü sağlamak fazilettir. Sathî bir nazarla yapılan, kıskançlık, aşağılık kompleksinden kaynaklanan tenkid faziletfuruşluktur. Yani, üstünlük taslamak ve kendini beğendirmektir.
Fazilet; insanı üstün kılan haslet, huy ve erdem, doğruluk, dürüstlük, diğergamlık, merhamet, hakperestlik, karşılık beklemeksizin yardım, iffetli davranmak gibi ahlâklı davranışlara yönelten mânevî kuvvettir. “Kur’ân-ı Kerîm’in genelinde adâlet, itidal, hoşgörü, doğruluk ve dürüstlük, azim ve sebat, ülfet, kardeşlik, dostluk, sevgi ve dayanışma, barışçılık, cömertlik, tövbe, tevekkül, kanaatkârlık, itaat ve teslimiyet, hikmet, hayırda yarışma, güler yüzlülük, ölçü ve tartıda dürüst davranma, selâmlaşma, ağırbaşlılık, cesaret ve kahramanlık gibi birçok faziletli tutum ve davranış üzerinde durulmuştur.”2
Faziletfüruşluk ise; fazilet satan, kendini faziletli göstermeye çalışmak, faziletli olduğunu ihsas ile faziletini öne çıkarıp nazara vermek, kendini beğendirmektir. Faziletli her nimeti Mün’im-i Hakiki’den, gerçek sahibi Allah’tan bilmemektir. Faziletfuruşluk, ise kendinden bilmektir! Bu hâl ise fazileti yok eder. Fazilet, Hakikî sahibini yansıtırsa ona ayine olur, gerçek güzelliği ve fıtrî hâlini bulur. Çiçeklerin güzellikleri ve envaı çeşit renkleri güneşten gelir. İyilikler fazl-ı İlâhî olduğu gibi, fazilet de öyledir.
Fazilet aklî, mantıkî, ilmî, müspet, olumlu, yapıcı eleştiriler yapmayı gerektirir. Tenkid edilen kişinin veya fikrin “Noksanını ikmal eder, kusurunu örter, ihtiyacına yardım eder, vazifesine muavenet eder.”3 Faziletfüruş; menfî, yıkıcı, tahripkâr tenkidler yapar. Müşteri gibi yalnız kusurları görür, ortalığa saçar, tezyid eder…
Buna binaen münekkid, “Eleştirim faziletten mi, faziletfuruşluktan mı kaynaklanıyor?” diye kendisini test edebilir…
Dipnotlar:
1-Muhakemât, Enst./intr., s. 105;
2-islamansiklopedisi.org.tr/fazilet.;
3-Lem’alar, s. 165.