Özellikle başkanlık sistemi ile Türkiye’de kaçınılmaz olarak ülkenin eyaletlere bölüneceğini ve mevcut üniter yapının yerine federasyonun yani federal sistemin geleceğini zannedenler vardır. Bu algıya, en çok bilinen başkanlık sistemi olan ABD’nin federasyon olması sebep olmaktadır.

Geçen hafta Suudi Arabistan’dan dönerken Cumhurbaşkanı Erdoğan başkanlık sistemi olmanın mutlaka federasyon demek olmadığını, üniter yapıya sahi olup başkanlık sistemi olan ülkelerin olduğunu belirtip, talihsiz bir şekilde Hitler Almanya’sını örnek verince, bir kez daha üniter ve federal sistem kavramları gündeme geldi.

Bu vesile ile burada bu sistemler hakkında biraz bilgi vermek istedim: Üniter devlet ne demek, federal devlet (federasyon) ne demektir?

Üniter devlet, merkezi idarenin üstünlüğüne dayalı ve idarî birimlerin sadece merkezi yönetimin devretmeyi uygun gördüğü yetkileri kullanabildiği, tek bir birim olarak yönetilen devlet demektir. Üniter devlet, bölünmez bir bütündür. Üniter devlette de bölge, il ve ilçe gibi idarî bölümler ve mahalli yönetimler bulunabilir. Ancak bunların sadece idarî yetkileri vardır. Yasama ve yargı yetkileri yoktur. Her yerde aynı anayasa ve aynı kanunlar uygulanır. Mahalli yönetimler iç işlerinde sosyal hayatı düzenleyen basit düzenlemelere gidebilir, fakat bağımsız hukukî düzenlemeler yapamazlar. Meselâ, Anayasası’nın 3. maddesine göre, “Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür”. Bu, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin “üniter devlet” olması demektir. Yani Türkiye’de farklı kanunların geçerli olduğu farklı yönetim bölgeleri ya da ‘federatif-özerk’ yapılar yoktur. Türkiye’de üniter devlet yapısı, merkezî idarenin merkez, taşra ve yurtdışı teşkilâtları ile mahalli yönetim teşkilâtlarından oluşmaktadır. Federal devlet veya federasyon, ise coğrafi yapılarına göre oluşmuş birden fazla devletin kendi istekleriyle bir araya gelerek dışarıya karşı tek bir siyasî güç olarak görülmeleri ve bu amaçla kurdukları yapının, kendisini oluşturan devletlerin üzerinde olması, iç işlerinde ise, yine aralarındaki anlaşmaya göre geniş veya dar ölçüde özerk olmaları ile oluşan devlet sistemidir.

Federal devlet bu anlamda iç yapıları itibariyle özerk olan devletlerin (federe devlet) oluşturduğu siyasî bir birliktir. Federe devletlerin her biri kendi ülkesine ve anayasasına sahip iken diğer devletlerle olan ilişkilerin düzenlenmesinde yetki federal devlete aittir. Bununla birlikte federe devletlerin içinde kendi yasama, yürütme ve yargı organları da vardır. Fakat kanunlar üst devlet (federal devlet) kimliğine ait anayasaya aykırı olamazlar.

Federalizm veya federal devlet yapısı birleşme yoluyla veya ayrılma ile oluşabilir. Birleşme yoluyla birbirlerinden bağımsız olan üniter devletler, bir araya gelerek federal devlet oluştururlar. Amerika Birleşik Devletleri ve İsviçre Federal Devletleri birleşme yoluyla kurulmuşlardır. Ayrılma yoluyla ise üniter nitelikte olan bir devletin il ve bölge gibi birimleri ayrılmak isteyebilir. Ayrılmak isteyen birimler bağımsız devletler kurmak yerine, federe devlet haline gelmeyi tercih ederler. Avusturya, ve Rusya bu şekilde federasyon olmuştur.