Bir padişahın umumî saltanatı ve kanunu ile, merha-
met-i şahanesi umum efrad-ı millete teşmil edilebilir. Her
fert, doğrudan doğruya o padişahın lütfuna, saltanatına
mazhardır. o suret-i umumiyede, efradın çok münase-
bat-ı hususiyesi vardır.
‹kinci cihet, padişahın ihsanat-ı hususiyesidir ve eva-
mir-i hassasıdır ki, umumî kanunun fevkinde, bir ferde
ihsan eder, iltifat eder, emir verir.
‹şte bu temsil gibi, zat-ı Vacibü’l-Vücud ve Hâlık-ı Ha-
kîm ve rahîm’in umumî rububiyet ve şümul-i rahmeti
noktasında her şey hissedardır. Her şeyin hissesine isa-
bet eden cihette, hususî onunla münasebettardır. Hem
kudret ve irade ve ilm-i muhitiyle her şeye tasarrufatı,
her şeyin en cüz’î işlerine müdahalesi, rububiyeti vardır.
Her şey, her şe’ninde ona muhtaçtır; onun ilim ve hik-
metiyle işleri görülür, tanzim edilir. ne tabiatın haddi var
ki, o daire-i tasarruf-i rububiyetinde saklansın ve tesir sa-
hibi olup müdahale etsin; ve ne de tesadüfün hakkı var
ki, o hassas mizan-ı hikmet dairesindeki işlerine karışsın.
risalelerde, yirmi yerde kat’î hüccetlerle tesadüfü ve ta-
biatı nefyetmişiz ve kur’ân kılıcıyla idam etmişiz, müda-
halelerini muhal göstermişiz. Fakat, rububiyet-i amme-
deki daire-i esbab-ı zahiriyede, ehl-i gafletin nazarında
hikmeti ve sebebi bilinmeyen işlerde, tesadüf namını ver-
mişler. Ve hikmetleri ihata edilmeyen bazı ef’al-i ‹lâhiye-
nin kanunlarını, tabiat perdesi altında gizlenmiş, göre-
memişler, tabiata müracaat etmişler.
cihet:
yan, yön.
cüz’î:
önemsiz, küçük.
daire-i esbab-ı zahiriye:
görü-
nürdeki sebepler.
daire-i tasarruf-i rububiyet:
‹lâhî
irade ve terbiyenin tasarruf daire-
si.
ef’al-i ‹lâhiye:
Allah’ın fiilleri, işle-
ri, icraatları.
efrad-ı millet:
milletin fertleri.
efrat:
fertler, şahıslar, kişiler.
ehl-i gaflet:
kâinatta olan olayla-
rın Allah’ın kudretiyle olduğunu
unutan veya önemsemeyen kim-
seler.
evamir-i hassa:
hususî özel emir-
ler, işler.
fert:
şahıs, kişi.
fevkinde:
üstünde, üzerinde.
had:
yetki, güç, hak imkân.
Hâlık-ı Hakîm:
belirli gayelere
yönelik, faydalı, anlamlı, yerli ye-
rinde yaratan yaratıcı, Allah.
hassas:
ince.
hikmet:
belirli gayelere yönelik,
faydalı, anlamlı ve yerli yerinde
oluş.
hisse:
pay.
hissedar:
pay sahibi.
hususî:
özel.
hüccet:
delil, kanıt.
ihata:
kuşatma, kavrama, anla-
ma.
ihsan:
ikram, lütuf, bağış, yardım.
ihsanat-ı hususiye:
hususî ihsan-
lar, özel hediye ve ikramlar.
ilm-i muhit:
her şeyi ihata edici,
kuşatıcı ilim.
iltifat:
iyilik ve güzellikle davran-
ma.
irade:
dileme, isteme, tercih.
kanun:
yasa.
kat’î:
kesin, şüphesiz.
kudret:
varlıkları kuşatan güç ve
kuvvet.
lütuf:
iyilik, ihsan, bağış.
merhamet-i şahane:
şahane, ek-
siksiz ve mükemmel merhamet,
bağış, ihsan.
mizan-ı hikmet:
hikmet terazisi,
hikmet ölçüsü.
muhal:
imkânsız, mümteni;
mümkün olmayan.
muhtaç:
ihtiyacı olan.
müdahale:
karışma, el atma.
münasebat-ı hususiye:
özel iliş-
kiler.
münasebettar:
ilgili, alâkalı.
müracaat:
başvurma.
nazar:
düşünce, bakış.
nefyetme:
uzaklaştırma.
padişah:
hükümdar, sultan.
Rahîm:
sonsuz şefkat ve
merhamet sahibi, acıyan, ko-
ruyan Allah.
risale:
belli bir konuda yazıl-
mış küçük kitap.
rububiyet:
rablık; Cenab-ı Al-
lah’ın her zaman, her yerde,
her mahlûka muhtaç olduğu
şeyleri vermesi, yetiştirmesi,
uyum içinde sevk ve idare et-
mesi.
rububiyet-i amme:
Cenab-ı
Allah’ın her şeyi kuşatan da-
iresi; idare ve terbiye ediciliği.
saltanat:
hâkimiyet, hüküm-
darlık; nail olmuş, erişmiş, ka-
vuşmuş.
suret-i umumiye:
genel gö-
rünüş, görünüm.
şe’n:
hâl, durum, keyfiyet, iş.
şümul-i rahmet:
Allah’ın rah-
metinin her şeyi kuşatması;
kaplaması.
tabiat:
Allah’ı inkâr edenlerin
yaratıcı güç olarak gördükleri
doğa, tabiat.
tanzim:
sıralama.
tasarrufat:
tasarruflar, her
şeyi dilediği gibi kullanma ve
yönetmeler.
temsil:
örnekleme, canlandır-
ma.
tesadüf:
rastlantı; bir şeyin
kendiliğinden meydana gel-
mesi.
tesir:
etki.
teşmil:
genişletme, genelleş-
tirme, herkes için geçerli kıl-
ma.
umum:
bütün.
umumî:
herkesle alâkalı, ge-
nel.
Zat-ı Vacibü’l-Vücud:
var ol-
mak için hiçbir şeye muhtaç
olmayan Zat, Allah.
Y
irmi
S
ekizinci
m
ekTup
| 644 | Mektubat
