Nasıl ki, bir orduda dört yüz muhtelif taifeler bulunduğunu farz ediyoruz ki, her bir taife, beğendiği elbiseleri ayrı, hoşuna gittiği erzakı ayrı, rahatla istimal edeceği silâhları ayrı ve mizacına deva olacak ilâçları ayrı oldukları hâlde, bütün o dört yüz taife, ayrı ayrı, takım, bölük tefrik edilmeyerek, belki birbirine karışık olduğu hâlde, onları kemâl-i şefkat ve merhametinden ve harikulâde iktidarından ve mu’cizâne ilim ve ihatasından ve fevkalâde adalet ve hikmetinden, misilsiz bir tek padişah, onların hiçbirini şaşırmayarak, hiçbirini unutmayarak, bütün ayrı ayrı onlara lâyık elbise, erzak, ilâç ve silâhlarını muinsiz olarak bizzat kendisi verse, o zat, acaba ne kadar muktedir, müşfik, âdil, kerîm bir padişah olduğunu anlarsın. Çünkü bir taburda on milletten efrad bulunsa, onları ayrı ayrı giydirmek ve teçhiz etmek çok müşkül olduğundan, bilmecburiye, ne cinsten olursa olsun, bir tarzda teçhiz edilir.

İşte öyle de, Cenab-ı Hakkın adl ve hikmet içindeki ism-i Hak ve Rahmani’r-Rahîm’in cilvesini görmek istersen, bahar mevsiminde zeminin yüzünde çadırları kurulmuş muhteşem dört yüz bin milletten mürekkeb nebatat ve hayvanat ordusuna bak ki; bütün o milletler, o taifeler, birbiri içinde oldukları hâlde, her birinin libası ayrı, erzakı ayrı, silâhı ayrı, tarz-ı hayatı ayrı, talimatı ayrı, terhisatı ayrı oldukları hâlde ve o hâcâtlarını tedarik edecek iktidarları ve o metalibi isteyecek dilleri olmadığı hâlde, daire-i hikmet ve adl içinde, mizan ve intizam ile, Hak ve Rahman, Rezzak ve Rahîm, Kerîm ünvanlarını seyret, gör; nasıl hiçbirini şaşırmayarak, unutmayarak, iltibas etmeyerek terbiye ve tedbir ve idare eder.

İşte böyle hayret verici muhit bir intizam ve mizan ile yapılan bir işe, başkalarının parmakları karışabilir mi? Vahid-i Ehad, Hakîm-i Mutlak, Kadîr-i Külli Şey’den başka bu sanata, bu tedbire, bu rububiyete, bu tedvire hangi şey elini uzatabilir, hangi sebep müdahale edebilir?

Sözler, 32. Söz, 3. Mevkıf, s. 721

LUGATÇE:

Hakîm-i Mutlak: sonsuz hikmet sahibi ve her şeyi gayeli ve faydalı yaratan Allah.

ihata: kuşatma.

iltibas: karıştırma.

intizam: düzen.

Kadîr-i Külli Şey’: her şeye gücü yeten sonsuz kudret sahibi olan Allah.

metalib: istekler, arzular.

mizan: ölçü.

muhit: ihata eden, kuşatan.

muin: yardımcı.

rububiyet: rablık; Allah’ın her bir varlığa muhtaç olduğu şeyleri vermesi, onları terbiye edip idare ve hâkimiyeti altında bulundurması.

tedvir: çekip çevirme, idare etme.

tefrik: ayırma.

Vahid-i Ehad: bir olan ve birliği her bir şeyde tecellî eden Allah.

tenkidat-ı ukalâ: akıllıların tenkitleri, eleştirileri.