Cumhuriyet karşıtlığı ithamıyla da yargılandığı mahkemede kendisini “dindar bir cumhuriyetçi” olarak nitelerken, ideal cumhuriyet modelinin hakikî adalet ve hürriyeti taşıyan Asr-ı Saadette yaşandığını vurgulayarak, “isim ve resimden ibaret cumhuriyet” anlayışını eleştirmişti.

Çok partili demokratik hayata geçildiğinde de, demokrasinin adalet, hürriyet, halka hizmet gibi temel prensiplerini Kur’ânî referanslarla izah etmiş, demokratik ortamda siyaseti dine dost ve hizmetkâr kılmanın gayreti içinde olmuştu.

Onun Divan-ı Harb-i Örfî Müdafaası, İstanbul ve Selânik’teki “Hürriyete hitap” nutukları ve şark aşiretlerindeki sohbetlerini ihtiva eden Münazarat eseri, 110 yılı aşan demokrasi serüvenimizin şu anki merhalesine de ışık tutacak mesajlar taşıyor. 

Bu bağlamda Üstadın “Riyâset-i şahsiyenin kat’iyen aleyhindeyim” diyerek ortaya koyduğu duruş, defaatle vurguladığımız gibi, bugün hâlâ güncel ve geçerli.

Çünkü şahıs dönemi bitti, milletin hâkimiyeti dönemi başladı. Millet bu hâkimiyetini, kendi tercihiyle oluşan Meclis, onun içinden çıkan hükümet ve tam bir fikir hürriyeti ortamı içinde oluşan kamuoyu vasıtasıyla tecellî ve tezahür ettirecek. 

Bunun aksine zorlamalar kalıcı olamaz.

Fikr-i beşeri kayıt altına alan ağır zincirlerin parçalandığı, gidişatın giderek hızlanan bir süreç içinde hak ve özgürlüklerin önünü açacak bir seyir takip ettiği şu çağda, tarihin akışına direnen bir yaklaşımın hiçbir şekilde başarılı olabilme şansı yok.

Önemli olan, şimdiye kadar bu akışı geciktiren ve bundan sonra da geciktirebilecek olan yanlışlardan uzak durmak, yapılan hataları tekrarlamamak, geçmişte yaşanmış tecrübelerden doğru dersler çıkararak istikbale yürümek. İşte bu noktada Üstadın eserleri, 110 küsur yıllık süreçte doğrulukları defaatle ispat ve teyid edilmiş ölçü ve parametreleri gösteren şaşmaz bir rehber ve yol haritası niteliğinde.