Birçok mefhum gibi ibadet ve ihlâsı da tek boyutlu mu anlıyoruz? Ekonominin ihlâsı nedir? Çok yönlü dersler veren İhlâs Risalesi’nde ekonomi ve üretimin temel kuralları da verilir.
İbadet, “Yalnızca Allah’a boyun eğme, itaat, kulluk ve tapmadır.” Ubûdiyet, “O’nun razı olacağı işleri yapmaktır.” Yeme, içme, okuma, ilim, derin düşünme olan tefekkür, çalışma, başkalarına yardım, iyilik ile insanlığa faydalı olacak meşru her iş ve faaliyet ibadettir.
“Dinî bir vecîbeyi yerine getirmek üzere ihtiyaç sahiplerine yapılan maddî-manevî yardım” yani sadaka da ibadettir. Hadiste, “Kardeşine tebessüm etmen; iyiliği emredip kötülükten sakındırman; yolunu kaybeden kimseye yol göstermen; yoldan taş, diken gibi şeyleri kaldırıp atman da senin için sadakadır.”1 diye beyan edilir.
İhlâsın bâtınî bağlantılarına gelince: “İbadetin ruhu, ihlâstır. İhlâs ise, yapılan ibadetin yalnız emredildiği için yapılmasıdır.”2 İhlâs, “fenâ fil-ibâdet, fenâ fil-iş, fenâ fi’s-sanat, fenâ fil-amel” olmak, yani, bütün istidat ve duygularla kendini işe vermektir! Yani, tüm amel, faaliyetleri Allah rızasını gözetip “tekvînî şeriata, sünnetullaha, âdetullaha, sebeplere ve tabiat kanunlarına” uyarak yapılması da ihlâs, yani O’nun rızasına uygun yapmaktır. Yani, okumak, ilim tahsil etmek, laboratuara girmek, teknoloji üretmek, tarlayı ziraat kural ve şartlarına göre ekmek “Allah rızasına uygun” hareket demektir. Ekonominin ihlâsına gelince:
“İnsan için ancak çalıştığının karşılığı vardır.”3 hakikatince çalışmak temel bir kanundur ve üretim için şarttır. Ekonomi, başta Muktesit, Rezzak, Rab, Kerîm, Hakîm, Alîm, Rahman, Rahîm olmak üzere birçok Esmâ’ya dayanır. Yaşanmış tarihî bir vakıadır:
“Ehl-i san’at, netice-i san’atı ziyade kazanmak için, iştirak-i san’at cihetinde mühim bir servet elde ediyorlar. Hatta dikiş iğneleri yapan on adam, ayrı ayrı yapmaya çalışmışlar. O ferdî çalışmanın, her günde yalnız üç iğne, o ferdî sanatın meyvesi olmuş...”4 İhlâslı ekonomi, yani, ekonominin ihlâsı, “emvâl-i dünyeviyede iştirak (ortaklık, şirketleşme) tesânüd, ittihâd, teşrik-i mesai, iştirak-i a’mâl (işbirliği, iş bölümü)” yapmaktır.
On usta, ekonominin ihlâs kurallarını işleyerek, yani, bir iş, dal ve branşta “meleke kazanma”, uzmanlaşma, “taksim-i a’mâl, teşrik-i mesai (görev dağılımı, iş bölümü) düsturu”yla çalışmış. Bir kişi, üç iğneye bedel 300 iğne üretmiş!..
İşte ekonominin ihlâsı veya ihlâsın ekonomiye uyarlanmasının harika sonucu!..
Dipnotlar:
1-Tirmizî, Birr, 36.
2- İşârâtü’l-İ’caz, s. 167.
3-Necm Suresi, 39.
4-Lem’alar, s. 281.