Doğu ve Batı Terimleri

Âyetler şöyledir: “O, iki doğunun da Rabbi, iki batının da Rabbi’dir.”1 Diğer ayet ise şudur: “Doğuların ve batıların Rabbi’ne yemin ederim ki, onların yerine daha iyilerini getirmeye bizim gücümüz yeter, kimse bizim önümüze geçemez.”2

Bu ayetlerde geçen iki doğu ile iki batı terimleri hakkında çeşitli yorumlar yapılmıştır. Bazıları şöyledir:

-Güneşin doğuş ve batış yeri ile ayın doğuş ve batış yerleri.

-Güneş ve ay ilk baharda ve sonbaharda ikişer ayrı uç noktadan doğar ve batar. İki doğu ve iki batıdan bunlar anlaşılır.

-Küre biçiminde olan dünyamıza göre düşündüğümüzde, her bir yarım küreye göre güneşin doğduğu yerleri ayrı ayrı göreceğiz. Buna göre tespit olunan iki doğu ve iki batıdır.

-Güneşin doğuş ve batış yerleri ile diğer gök cisimlerinin doğuş ve batış yerleri kast edilmiştir.

-Güneş ışığının ve akıl ışığının doğuş ve batış yerleri kast edilmiştir.

Elmalılı Hamdı Yazır’a göre, bu ayetlerden, nimetlerin yaratılması ile yok edilmesi tecellileri, yani Allah’ın hem yaratan hem de yok eden olduğunu anlıyoruz.3 

Muhammed Esed’e göre ise bu ayetler, Allah’ın uzaydaki yörünge hareketlerinin nihaî etkeni olduğunu mecaz yoluyla anlatıyor.4 

Mearic suresi ayetleri de, güneşin ve ayın yıl boyunca doğup battığı farklı ufuk yerlerini ifade ediyor

Bediüzzaman’da Çoklu Yorumlar

Bediüzzaman hazretleri, mağrib zamanının güneşin doğuşunu ifade etmekle beraber, hem güz mevsiminin ahirinde pek çok mahukatın gurub zamanını, hem insanın vefat anını, hem dünyanın kıyamet öncesindeki harap oluşunu hatırlattığını söyler.

Ve bu vakitlerde Celal tecellilerini hatırlattığını ve beşeri gaflet uykusundan uyandıran bir vakit olduğunu beyan ediyor.

Bediüzzaman Hazretleri güneşin doğuşu ile ilgili de çoklu yorumlar yapar: “Fecir zamanı-tulûa kadar-evvel-i bahar zamanına, hem insanın rahm-ı mâdere düştüğü âvânına, hem semâvât ve arzın altı gün hilkatinden birinci gününe benzer ve hatırlatır ve onlardaki şuûnât-ı İlâhiyeyi ihtar eder.”5 Der. 

Doğuş ve Batışın Hatırlattıkları

Kur’ân’ın “maşrıkayn” (iki doğu) ve “mağribeyn” (iki batı) terimleri yukarıda verdiğimiz hangi yorumları ifade etmiş olursa olsun, bu okumalardan Bediüzzaman’ın verdiği çoklu yorumlar çok rahat anlaşılıyor.

Çünkü güneşin doğuşu, günlük olarak hayatın başlangıcını ifade eder. İster güney doğudan, ister kuzey doğudan doğsun… Güneşin batışı da günlük hayat ışığının sönmesini ifade ediyor. İster güney batıdan, ister kuzey batıdan batsın; fark etmez. 

Fakat bu doğuş ve batışlar, mevsim olarak ilk bahar ile son baharı hatırlatıyor. İnsanın doğumunu ve ölümünü hatırlatıyor. Kâinatın doğumunu ve ölümünü hatırlatıyor. Yani big bang denilen ilk patlama ve sonraki tecelliler ile, kıyamet hengamındaki bütün hayatın ve her şeyin harap oluşunu hatırlatıyor. 

Bizler her gün gördüğümüz güneşin doğuş ve batışı ile, bizi doğrudan ilgilendiren geniş zamandaki yapılış ve yıkılışları hatırlıyoruz ve ebedî bir hayat için hazırlanıyoruz.           

Dipnotlar:

1- Rahman Suresi: 17, 18

2- Mearic Suresi: 40, 41

3- Elmalılı, VII, 4670-4671

4- Esed, III, 1097

5- Sözler, s.59