1914’te başlayıp 1918 yılı sonlarına kadar devam eden Birinci Dünya Savaşı’nın 4. yılında, savaşa katılan devletler yorgun ve bitap düştü. Bu mecâlsizliğe bağlı olarak, “harp belâsı”na maruz kalan topluluklarda da savaştan nefret ve barışa hasret yönünde gelişen duygular adeta doruk noktasına çıktı.

İşte, tam bu esnada, savaşa sonradan katılan Amerika Birleşik Devletleri, ortaya yeni bir formül attı. 14 maddeden müteşekkil bu formülün adı “Wilson Prensipleri” olarak tarihe geçti. Maddelerin özünde, milletlerin huzuru, barışı ve ülkelerin bağımsızlığı alıyordu.

8 Ocak 1918 günü, bu prensipler Başkan W. Wilson tarafından asıl maksadı ifade eden bir mesajla birlikte ABD Kongresi’ne gönderildi. Kongrede, söz konusu maddeler tek tek okundu ve genel kabul gördü. 

Bununla beraber, bazı hususlar eksik veya yetersiz bulundu. Bu sebeple, Başkan Wilson, 11 Şubat’ta o prensipler manzumesini 27 maddeye çıkartarak, listeye nihaî bir şekil verdi. Aynı gün yaptığı açıklamada “Devletlerin yeni toprak alamayacakları; savaş tazminatı ve cezaî tazminat alınamayacağı; milletlerin kendi geleceklerini kendi iradeleriyle ortaya koyması gerektiği” yönündeki prensip ve görüşlerine açıklık getirmiş oldu.

İşte, tarihe geçen o prensiplerin maddeler hâlindeki bir özeti:

1. Barış antlaşmaları açık ve şeffaf biçimde yapılmalı, gizli antlaşmalar terk edilmeli.

2. Karasuları dışındaki denizlerde dolaşım, savaşta ve barışta hür olmalı.

3. Milletler arasındaki iktisadî engeller kaldırılmalı ve serbest ticarete izin verilmeli.

4. Milletler, iç güvenliği sağlamaya yetecek miktarın dışında silâhlanmaya gitmemeli. Bunun için garantiler verilmeli.

5. Bağımsızlık yolu açılmalı ve sömürge topraklarında yaşayan halklara kendi geleceğini belirleme hakkı verilmeli.

6. Rusya topraklarındaki yabancı birlikler ayrılmalı ve devletlerin de yardımı ile Rusya’ya kendi gelişimini sağlama imkânı verilmelidir.

7. Almanya, işgal ettiği Belçika topraklarını boşaltmalı ve burada savaş öncesi durum yeniden tesis edilmeli.

8. Almanya, işgal ettiği Fransız topraklarını derhal boşaltmalı.

9. İtalya’nın sınırları millî esaslara uygun olarak yeniden düzenlenmeli.

10. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu halklarına kendi geleceğini tayin hakkı sağlamalı.

11. Romanya, Sırbistan ve Karadağ toprakları boşaltılmalı ve Sırbistan’a denize açılma imkânı verilmeli.

12. Osmanlı İmparatorluğu’nun Türk olan kısmına istiklâl hakkı tanınmalı. Çanakkale Boğazı, bütün milletlerin ticaret gemilerine açık olmalı ve bu husus garanti altına alınmalı.

13. Bağımsız bir Polonya kurulmalı ve Baltık Denizi’ne açılmalı.

14. Büyük–küçük, bütün devletlere siyasî bağımsızlıklarını ve toprak bütünlüklerini karşılıklı olarak garanti altına alma imkânını sağlamak maksadıyla, milletler arası bir teşkilât kurulmalı. (Bu son madde, Milletler Cemiyeti’nin (Cemiyet-i Akvam) teşkiline giden yolu açmaya yöneliktir.)

*

Savaşa katılan devletler arasında barış görüşmelerinin başlamasını tetikleyen Wilson Prensipleri, etkisini ilk etapta Avrupa devletleri arasında gösterdi. Almanya ile Fransa ve İngiltere arasındaki barış görüşmelerinde, bu prensiplerin önemli rol oynadığını bilmek gerek.

Osmanlı Devleti ise, Wilson Prensiplerine ilk başta sıcak bakmadı. Ne var ki, 1918 yılı sonlarına doğru hem yalnız, hem de çaresiz kaldığını görerek, bizzat kendisi harekete geçerek bu prensipler çerçevesinde hasımlarıyla bir barış görüşmesi talebinde bulundu.

İşte, 30 Ekim 1918’de yapılan Mondros Ateşkes Antlaşması, bu talebin bir neticesi olarak hazırlanıp imzalandı.

Final: Vaktiyle ABD tarafından kabul edilen Wilson Prensiplerinin bazı maddeleri, ne yazık ki yine aynı ABD tarafından çiğneniyor. Bilhassa Ortadoğu genelinde ve Filistin toprakları özelinde olmak üzere, o prensipler büyük ölçüde çiğneniyor.