Duâ, istemektir. İnsanda isteme duygusu, insanın fıtratına Allah tarafından yerleştirilen kuvve-i şeheviyeden gelir. Buradan hareketle düşündüğümüzde, demek ki Allah bizden istememizi istiyor, fıtratımız dahi duayı iktiza ediyor. Hadsiz ihtiyaçlarımız ve aczimiz duâyı gerekli kılıyor. Allah da istememizi, yani duâmızı istediği için bizi aciz ve fakir yaratmış, bizden aczimizi görmemizi istiyor.
Duâ, en küllî ubudiyettir ve bütün ibadetlerin özünü oluşturur. İbadetler zahiren fiilî ve kavlî duâlardan oluştuğu gibi; diğer birçok duâyı da içinde barındırır. Meselâ namaz, duânın en külli ve ehemmiyetli biçimidir. Bu nâmını da bütün duâ çeşitlerini içermesiyle almıştır. Hatta birçok müfessir, “Duânız olmasa ne ehemmiyetiniz var”1 âyetindeki duâ kelimesine, namaz olarak işaret etmiştir. Namaz gibi oruç da duâlardan oluşmuştur. Orucun özelliği ise diğer ibadetlere göre fiili duânın daha baskın olmasıdır. Hac, kurban ve zekât gibi daha birçok ibadet özünde duadan ibarettir.
Duâ, imanı ayakta tutar. İman ise insanı duaya yöneltir. İnsanın iman ve duâ ile olan ilişkisini Said Nursî, şu şekilde ifade ediyor: “İmân, insanı insan eder; belki, insanı sultan eder. Öyle ise, insanın vazife-i asliyesi imân ve duâdır. Küfür, insanı gayet âciz bir canavar hayvan eder.” 2 Yani insan olmanın şartı “iman”, insan kalmanın şartı “duâ”dır. Belki biraz daha iyi anlamak için şu benzetmeyi yapabiliriz: İman insanı Allah’a bağlayan bir bağ veya ulaştıran bir yol, duâ ise o yolu kullanarak Allah’a bağlanmak veya ulaşmaktır. Fakat bir yol ne kadar çok kullanılırsa o derece geliştirildiği gibi, ne kadar da kullanılmaz ve bakılmaz ise o derece de âtıl kalabilir, belki de kapanabilir. Duâ iman yollarının açık ve bağlarının sağlam olmasına bir şart olduğunu Risâle-i Nur şöyle dile getiriyor: “İmân, duâyı bir vesîle-i kat’iye olarak iktizâ ettiği; ve fıtrat-ı insaniye onu şiddetle istediği gibi, Cenâb-ı Hak dahi ‘Duânız olmazsa ne ehemmiyetiniz var?’ meâlinde, ‘Kul mâ ya’beû biküm rabbî levlâ duâukum’ 3 ferman ediyor. Hem, ‘Bana duâ edin, size cevap vereyim’ 4 emrediyor.”5
Duâ, hazine-i rahmetin anahtarıdır. İnsan Rahmet kapılarını duâ ile aralar, Rahman ve Rahim sıfatının tecellilerine duâ ile ulaşır. O anahtarı rahmet hazinelerine ulaştıran ise Sünnet-i seniyye’ye ittibadır. Sünnet-i seniyye’ye vesile ise salâvattır. Üstad Bediüzzaman bunu Birinci Söz’de besmelenin sırlarından altıncısında açıklamaktadır.6
Duâ, kulun Rabbine yönelip O’ndan yardım dilemesidir.
İnsan, gücünün yetmediği ihtiyaçlarını elde etmek, kendi kudretiyle erişemediği arzularına erişmek için Allah’a sığınır. Çünkü Allah’tan başka hiç kimse yoktur ki, onun en gizli arzularını duyup yerine getirsin, ihtiyaçlarını karşılasın.
Duâ, bir ibadettir. Hattâ ibadetin ruhudur.
Nasıl ki, bir çocuk eli yetişemediği bir ihtiyacını, bir arzusunu elde etmek için ya ağlar, ya ister; yani acizliğinin diliyle duâ eder ve isteklerini elde eder. Öyle de, insan bütün canlılar içinde nazik ve nazlı bir çocuğa benzer. Cenâb-ı Hakk’ın dergâhına acziyle yalvarmak veya ihtiyacıyla duâ etmekle yönelir. Yoksa bir sinekten korkan haylaz bir çocuk gibi, “Bu insanları kendi gücümle emrimde çalıştırıyorum” deyip nankörlük etmek, insanın yaratılışına aykırı olduğu gibi, üstelik âhirette şiddetli bir azabı da hak eder. İnsan duâ vasıtasıyla Cenâb-ı Hakk’a yaklaşır. Bu itibarla başa gelen çeşitli sıkıntılar ve belâlar, insana aczini ve güçsüzlüğünü hatırlatıp onu Rabbine yönelmeye zorlaması cihetiyle rahmettir. Çünkü insan bilhassa böyle vakitlerde ne kadar âciz ve çaresiz olduğunu anlayıp sığınacak bir yer bulmaya muhtaç durumdadır. Duâ bunun en güzel vesilesidir.
Duâ bir ibadet olduğuna göre, onun sadece ve sadece Allah’ın rızasını kazanmak gayesiyle yapılması gerekir.
Bunun için insan acizliğini, yalnızlığını ve çaresizliğini bütün ruhuyla hissedip kendisine yardımcı olacak, korkulardan, endişelerden kurtaracak yegâne kudretin Allah olduğunu düşünerek ellerini semaya kaldırmalıdır. O Yaratıcı sonsuz bir kudret, bir rahmet ve bir hikmet sahibidir. Bütün kâinat O'nun eseridir ve O'nun izni olmadan yaprak bile kıpırdayamaz. Bütün kemâl sıfatların sahibi olan Cenâb-ı Hak, buna karşılık bütün noksan sıfatlardan münezzehtir. Yarattığı canlı-cansız bütün varlıkları sayısız nimetlerle donatmış, onların üstünde insanı en yüksek bir mevki ile şereflendirmiştir. Bunun için Cenâb-ı Hak sonsuz hamd ve senâya lâyıktır. Zaten varlıkların yaratılış maksadı da hamd, tesbih, tekbirle O'na kulluk etmek değil midir? İşte duâ bundan dolayı ehemmiyet taşımaktadır.
Duânın anlamını sorgulayan ve anlaşılmasını sağlayan bir soru da “Her duâ kabul olur mu?” sorusudur. Şöyle der insanlar: “Her ettiğimiz duâ kabul olunmuyor. Oysa âyet-i kerimede ‘Bana duâ edin, size cevap vereyim’ buyuruluyor? Bunun sebebi nedir?”
Duâ meselesinde iki ifade vardır; biri cevap, diğeri kabul. Yani ettiğimiz her duâya Cenâb-ı Hakk’ın cevap vermesi ayrıdır, kabul etmesi ayrıdır. Allah her duâya cevap verir. Fakat her zaman istenen şeyin aynısını vermez. Çünkü hikmeti bunu gerektirmektedir.
Bu durum, doktor-çocuk misâline benzer. Şöyle ki: Doktora götürülen çocuk muayenehanede bir ilâç görür, hemen onu ister. O ilâcın hastalığına iyi geleceğini sanır. Doktor muayene eder. Hastalığı teşhis ettikten sonra, ya çocuğun istediği ilâcı verir, ya başka bir ilâç verir, yahut gerek görmez, hiç ilâç yazmaz. İşte Cenâb-ı Hak her yerde hazır ve nâzırdır. İnsanın yaptığı her duâyı işitir ve cevap verir. Fakat insanı insandan daha çok düşündüğünden, derdini ve asıl ihtiyacını iyi bildiğinden; neyin hayrına, neyin zararına olacağını ezelî ilim ve hikmetiyle bildiğinden, insanın istediğinin aynısını verebildiği gibi, bazen daha iyisini verir, bazen da zararlı olacağından hiç vermez. Bunun için insanın, “Allah, benim her istediğimi vermiyor” demeye hakkı yoktur. (Allah insana her şeyin en hayırlısını verir.)
Duâ bir ibadet olduğuna göre mükâfatı âhirette verilir. İnsanı duâya sevk eden sebepler ise o ibadetin vaktidir.
Meselâ hava kurak gidip yağmursuzluk devam ettiği zamanlarda yağmur duâsına çıkılır. Güneşin batması akşam namazının vakti olduğu gibi, kuraklık da o duânın vaktidir. Yoksa o duâ yağmuru yağdırmak için değildir. Çünkü o takdirde duâ Allah rızası için değil, sırf yağmurun yağması için edilmiştir. Bundan dolayı da kabule lâyık olmaz.
Bunun gibi, insanın birtakım belâ ve musîbetlere uğraması, hastalanması, bazı duâların vakitleri sayılır. İnsan böyle zamanlarda çaresizliğini, güçsüzlüğünü anlar, duâ ve niyazla İlâhî dergâha iltica eder. İnsan o kadar duâ ettiği halde eğer belâlar gitmez, hastalıklar geçmez ve netice itibariyle o an için istekler yerine gelmemiş görünürse; insan, “Duâm kabul edilmedi” dememeli, “Duâmın vakti bitmedi, daha çok duâ etmem gerekir” demelidir. Şayet Cenâb-ı Hak, edilen duânın aynısını verse, belâyı kaldırsa, işte o zaman duânın vakti sona ermiş olur.
“Duânın en güzel, en lâtif, en leziz, en hazır meyvesi, neticesi şudur ki: Duâ eden adam bilir ki, Birisi var ki, onun sesini dinler, derdine derman yetişir, ona merhamet eder. Onun kudret eli her şeye yetişir. Bu büyük dünya hanında o yalnız değil, bir Kerim zat var, ona bakar, ünsiyet verir. Hem onun hadsiz ihtiyacâtını yerine getirebilir ve onun hadsiz düşmanlarını defedebilir bir Zatın huzurunda kendini tasavvur ederek bir ferah, bir inşirah duyup, dünya kadar ağır bir yükü üzerinden atıp Elhamdülillâhi Rabbi’l-âlemîn der.” 7
“Duâ ubudiyetin (kulluğun) ruhudur ve hâlis bir imanın neticesidir.” 8
“Çünkü duâ eden adam duâsı ile gösteriyor ki, bütün kâinata hükmeden birisi var ki, en küçük işlerime ıttılâı var ve bilir, en uzak maksatlarımı yapabilir, benim her halimi görür, sesimi işitir. Öyle ise bütün mevcudatın bütün seslerini işitiyor ki, benim sesimi de işitiyor. Bütün o şeyleri o yapıyor ki, en küçük işlerimi de O'ndan bekliyorum, O'ndan istiyorum.”9
Duâ konusunda Bediüzzaman’ın şu tesbitleri çok önemlidir:
“Hem, duâ bir ubûdiyettir; ubûdiyet ise, semerâtı uhreviyedir.”10 Yani duâ bir kulluktur. Kulluk da ancak Allah’ın rızası esas alındığında halis ve kabule lâyık olacağından, kulluğun meyveleri ahirette yenir, burada istenilmez. Duânın yapılmasındaki dünyevî maksadlar ise sadece duânın vaktinin belirlenmesinde rol oynar. Çünkü sonsuz ilim ve hikmet sahibi Alîm-i Hakîm, zaten her şeyi, kulunun ihtiyaçlarını biliyor ve hikmetle muâmele ediyor. Yani duâ Allah’ı ihtiyaç ve isteklerden haberdar etmek değildir, acziyetini anlayarak Allah’a tam mânâsıyla yönelmek ve onun rızasını aramaktır. Rahmet hazinelerinin kapısını çalmaktır.