Beşincisi: Kader, sebeple müsebbebe bir taallûku var. Yani, şu müsebbeb, şu sebeple vukua gelecek. Öyle ise, denilmesin ki, “Madem filân adamın ölmesi, filân vakitte mukadderdir; cüz-i ihtiyârıyla tüfek atan adamın ne kabahati var? Atmasaydı, yine ölecekti?”

Suâl: Niçin denilmesin?

Elcevap: Çünkü kader onun ölmesini onun tüfeğiyle tayin etmiştir. Eğer onun tüfek atmamasını farz etsen, o vakit kaderin adem-i taallûkunu farz ediyorsun. O vakit ölmesini ne ile hükmedeceksin? Ya Cebrî gibi sebebe ayrı, müsebbebe ayrı birer kader tasavvur etsen veyahut Mutezile gibi kaderi inkâr etsen, Ehl-i Sünnet ve Cemaati bırakıp fırka-i dâlleye girersin. Öyle ise, biz ehl-i hak deriz ki, “Tüfek atmasaydı, ölmesi bizce meçhul.” Cebrî der: “Atmasaydı yine ölecekti.” Mutezile der: “Atmasaydı ölmeyecekti.”

• Altıncısı: (HÂŞİYE) Cüz-i ihtiyârînin üssü’l-esası olan meyelân, Matüridîce bir emr-i itibarîdir, abde verilebilir. Fakat Eş’arî, ona mevcut nazarıyla baktığı için abde vermemiş; fakat o meyelândaki tasarruf, Eş’ariyece bir emr-i itibarîdir. Öyle ise, o meyelân, o tasarruf bir emr-i nisbîdir; muhakkak bir vücud-u haricîsi yoktur. Emr-i itibarî ise, illet-i tamme istemez ki, illet-i tamme vücudu için lüzum ve zaruret ve vücub ortaya girip, ihtiyârı ref’ etsin. Belki o emr-i itibarînin illeti bir rüçhaniyet derecesinde bir vaziyet alsa, o emr-i itibarî sübut bulabilir. Öyle ise, o anda onu terk edebilir. Kur’ân ona o anda diyebilir ki, “Şu şerdir, yapma.”

Evet, eğer abd, hâlık-ı ef’âli bulunsaydı ve icada iktidarı olsaydı, o vakit ihtiyârı ref’ olurdu. Çünkü ilm-i usul ve hikmette, “Mâ lem yecib lem yûced” kaidesince mukarrerdir ki, “Bir şey vacib olmazsa, vücuda gelmez.” Yani, illet-i tamme bulunacak; sonra vücuda gelebilir. İllet-i tamme ise, malülü, bizzarure ve bilvücub iktiza ediyor. O vakit ihtiyâr kalmaz.

HÂŞİYE: Gayet müdakkik âlimlere mahsus bir hakikattir.

Sözler, Yirmi Altıncı Söz, s. 528

LÛ­GAT­ÇE:

abd: kul.

adem-i taallûk: alâkası bulunmama.

cüz-i ihtiyârî: seçim gücü, irade, dilediği gibi hareket edebilme kabiliyeti.

emr-i itibarî: gerçekte var olmadığı hâlde varsayılan.

emr-i nisbî: bir diğerine göre var olduğu kabul edilen.

fırka-i dâlle: hak yoldan ayrılmış topluluk.

hâlık-ı ef’âl: fiillerin yaratıcısı.

illet: asıl sebep, temel sebep.

illet-i tamme: her hangi bir şeyin var olması için gereken sebeplerin tamamı.

malül: sebebin doğurduğu sonuç; fiil.

meyelân: meyil gösterme, yönelme; istek, eğilim.

mukadder: Allah tarafından ezelde takdir olunmuş.

müsebbeb: sonuç.

ref’: kaldırma, hükümsüz bırakma.

rüçhaniyet: üstünlük.

taallûk: alâkalı oluş, ilgili olma.

vücub: zorunluluk.

vücud-u haricî: İlahî irade ve kudret ile meydana gelmişlik, yaratılmışlık durumu.