İnsandan başka, hayvanların da ağzı, dili, gırtlağı vardır, ama insan gibi anlamlı sesler çıkararak konuşamazlar. Hayvanların da, hatta diğer mahlûkatın da kendilerine mahsus dilleri vardır. Lisan dediğimiz sözle ifade ise, sadece insana mahsustur. Onun için “Hayvanlar koklaşa koklaşa, insanlar konuşa konuşa anlaşır” denilmiştir.
Konuşma, Cenâb-ı Hakk’ın subûtî sıfatlarından olup, kullarına da bu sıfatından bir lem’a ihsan etmiştir. Kendisi de bazı peygamberleri ile bizzat konuştuğu gibi, sair kulları ile de gönderdiği kitapları ile konuşmuştur. Kur’ân, “Kelâm-ı Kadim” olarak, bin dört yüz küsur yıldan beri insanlarla Allah adına konuşmaktadır.
Bediüzzaman Hazretleri 25. Söz’de Kur’ân’ın belâgat ve cezaletinden bahsederken, Cenâb-ı Hakk’ın az kelâm ile ne kadar çok mânâlar ifade ettiğini belirtmektedir. “Kur’ân sözü az söyler, tâ uzun olsun” der.
Konuşma, bu kadar değerli bir nimet olduğuna göre, onu çok itinalı ve iktisatlı kullanmak gerekir. Her kıymetli varlığın israfı doğru olmadığı gibi, söz gibi çok değerli bir nimetin israfı da büyük bir hatar ve zarardır. Olur olmaz yerde, gerekli ve gereksiz demeden konuşmak, sözü israf etmek demektir. Zaten boş konuşmalara lâf deyip geçeriz.
İnsanlar bazen vakit geçirmek için bir araya gelir ve “Biraz lâflayalım” derler. Çünkü bu sohbette bir amaç ve fayda düşünülmez. Sadece konuşmuş olmak için bir araya gelinmiştir. Ama sözün bir ağırlığı vardır. Ayrı bir değer ve itibar ifade eder.
Söz kesilir, söz verilir, ama birisine söz yerine “Sana lâf veriyorum” demeyiz. Zaten desek bile bunun yerine gelmeyecek, lâfta kalacak bir söz olduğu anlaşılır. Boş ve anlamsız sözlere “lâf-ı güzaf” deriz. Yani fuzulî, anlamsız, boşu boşuna demektir.
Atalarımız, “Sözünü tartarak konuş” demişler. Evet, insan sözünü tartmalı, hem de altın terazisi ile tartmalı ve tek kelimesini bile israf etmeden kullanmalı. Her kelimeyi bir altın değerinde kabul edip öyle konuşmalı. İşte o zaman söz nimetinin kıymetini takdir etmiş olur.
İnsan çok konuşmakla çok şey söylemiş olmaz. Öyle insanlar vardır ki, saatlerce konuşur, ama hiçbir şey söylemezler. Dinleyicilere “Bu adam ne dedi?” diye sorsanız, “O kadar çok şey söyledi ki, hiçbirini aklımda tutamadım” derler.
Halbuki söylenen söz akılda kalmalı. Az ve öz olmalı, ama çok mânâ ifade etmeli. San'atlı ve belâgatlı olmalı. Dinleyenleri usandırmamalı.
İyi bir hatip, karikatür san'atçısı gibidir. Az kelime ile çok mânâ ifade eder. Belki bir cümle ile bir kitaba sığmayacak kadar çok şey söyler. Yunus Emre de az söz ile çok şey anlatan bir söz ustasıdır. İnsanı ifade ederken, “Ete kemiğe büründüm, Yunus diye göründüm” diyerek, kitaplara sığmayacak mânâları bir cümle ile dile getirmiştir.
Türk İslâm edebiyatının en büyük yazarlarından olan Yusuf Has Hacip, “Kutadgu Bilig” adlı eserinde, kısa konuşma hakkında şöyle diyor:
“Aman sözün aydın olsun öz olsun,
Işık saçsın, bakan köre göz olsun.”
Kısa konuşmanın önemini anlatmak için kürsüye çıkan ve uzun uzun konuşan bir hatip, sözlerini şöyle tamamlar: “Kısa konuşmak o kadar önemlidir ki, bu konuda on saat konuşsam yine de az olur.”
Biz de kısa konuşma hakkındaki bu yazıyı daha fazla uzatarak kendimizi tekzip etmiş olmayalım. Hz. Mevlânâ’nın şu hikmetli sözü ile bitirelim:
“Pişmişin halinden hiç anlar mı ham,/ Sözü kısa kesmek lâzım vesselâm.”