Hem bütün mevcudatta görünen muntazam miktarlar, hikmet ve maslahata göre biçilmiş şekiller, bir kazânın düsturuyla ve kaderin pergârı ile tanzim edilmiş gibi meyvedar vaziyetler ve heyetler, bir ilm-i muhiti gösteriyor. Evet, eşyaya ayrı ayrı muntazam suretler vermek, her şeyin mesâlih-i hayatiyesine ve vücuduna lâyık mahsus bir şekil vermek, bir ilm-i muhit ile olur, başka surette olamaz.

Hem bütün zîhayata, her birisine lâyık bir tarzda, münasip vakitte, ummadığı yerde rızıklarını vermek, bir ilm-i muhit ile olur. Çünkü rızkı gönderen, rızka muhtaç olanları bilecek, tanıyacak, vaktini bilecek, ihtiyacını idrak edecek; sonra rızkını lâyık bir tarzda verebilir.

Hem umum zîhayatın, ibham ünvanı altında bir kanun-u taayyüne bağlı olan ecelleri, ölümleri bir ilm-i muhiti gösteriyor. Çünkü her taifenin, gerçi ferdlerin zâhiren muayyen bir vakt-i eceli görünmüyor, fakat o taifenin iki had ortasında mahdud bir zamanda ecelleri muayyendir. O ecel hengâmında, o şeyin arkasında vazifesini idame edecek olan neticesinin, meyvesinin, çekirdeğinin muhafazası ve bir taze hayata inkılâb ettirmesi, yine o ilm-i muhiti gösteriyor.

Hem bütün mevcudata şamil, her bir mevcuda lâyık bir surette rahmetin taltifatı, bir rahmet-i vâsia içinde bir ilm-i muhiti gösteriyor. Çünkü meselâ, zîhayatın etfallerini süt ile iaşe eden ve zeminin suya muhtaç nebatatına yağmur ile yardım eden, elbette etfali tanır, ihtiyaçlarını bilir ve o nebatatı görür ve yağmurun onlara lüzumunu derk eder; sonra gönderir. Ve hakeza, bütün hikmetli, inayetli rahmetinin hadsiz cilveleri, bir ilm-i muhiti gösteriyor.

Hem bütün eşyanın sanatındaki ihtimamat ve sanatkârâne tasvirat ve mahirâne tezyinat, bir ilm-i muhiti gösteriyor. Çünkü binler vaziyet-i muhtemele içinde, muntazam ve müzeyyen,

sanatlı ve hikmetli bir vaziyeti intihap etmek, derin bir ilim ile olur. Bütün eşyadaki şu tarz-ı intihabat, bir ilm-i muhiti gösteriyor.

Mektubat, 20. Mektub, 2. Makam, YAN-2024, s. 287

LÛ­GAT­ÇE:

etfal: çocuklar, yavrular, tıfıllar.

iaşe: geçindirme, besleme.

ibham: belirsizlik, kapalılık, gizlilik.

ihtimamat: özenle iş görmeler, özen göstermeler.

ilm-i muhit: her şeyi ihata edici, kuşatıcı ilim.

intihap etmek: seçmek, tercih etmek.

kanun-u taayyün: belirgin olma kanunu.

mesâlih-i hayatiye: hayat için faydalı, gerekli olan şeyler.

muayyen: belli, belirli.

müzeyyen: süslenmiş, süslü.

pergâr: pergel.

rahmet-i vâsia: geniş rahmet.

tarz-ı intihabat: seçmelerin tarzı, biçimi.

vaziyet-i muhtemele: ihtimal dahilinde olan vaziyet, mümkün olabilir durum.

zîhayat: hayat sahibi, canlı.