Basından Seçmeler

Silâhlı bürokrasi zihniyeti ve demokrasi

Antik Yunan felsefecisi Plato’nun dile getirdiği çok önemli ve her dönem için anlamlı bir soru var: “Bizi koruyuculardan kim koruyacak?”

Bu dört kelimelik soru cümlesinin işaret ettiği sorun siyaset felsefesinin en temel meselelerinden biri olmuş ve her toplumu meşgul etmiştir. Farkına az sayıda insan varıyor olsa da ülkemizin temel problemleri listesinde bu sorun en başlarda yer almaktadır.

Her toplumun temel ihtiyaçlarından biri güvenliktir. Toplumlar bu sorunu en etkin şekilde, yani en düşük maliyetle ve istikrara kavuşturulmuş, güvenilir bir kamu hizmeti haline getirilmiş bir güvenlik hizmetleri sistemi tesis etmek suretiyle çözmek zorundadır. Bunu yapamayan toplumların varlığını olduğu gibi muhafaza etme şansı azalacaktır. Kurumlaşmış ve daimi güvenliğin olmadığı yerlerde insanlar kaynaklarının yani zaman ve imkanlarının çok büyük bir bölümünü kendi güvenliklerini sağlamaya tahsis edecektir. Bu durumda diğer ihtiyaçların karşılanması için kullanılacak kaynaklar nispeten ölü ve verimsiz bir alan olan güvenlik alanında kullanılacaktır. Sonuçta toplumun hacmi daralacak, üretim gücü azalacak ve dolayısıyla refah seviyesi yükselmeyecektir. Akıl ve tecrübe toplumları bu sorunun dünyanın her tarafında karşımıza çıkan bir çözümüne itmiştir. Güvenlik işiyle uğraşmak bir meslek, bir uzmanlık dalı haline getirilmiş ve herkesin kendi güvenliği için her an bizzat sorumluluk üstlenmesi yerine sınırlı sayıda insanın toplumsal güvenliği sağlama işiyle görevlendirilmesi yoluna gidilmiştir. Güvenlik kuvvetleri, silahlı kuvvetler vs. adıyla andığımız yapılanmalar böylece ortaya çıkmıştır.

Onların oyu varsa,

bizim de silâhımız var!

Güvenliğin iki ana dalı vardır. İlki ve uzun vadede en önemlisi iç güvenlik adı verilen güvenlik türüdür. Bu, bir ülkenin vatandaşlarının birbirlerinin kriminal faaliyetlerine karşı korunmasıdır. Suçun önlenmesi ve suçlularla mücadele edilmesi işini yapan ve devlet çatısı altında barındırılan teşkilata polis teşkilatı ve faaliyetlerine polisiye faaliyetler adı verilir. Güvenliğin ikinci ayağı yurt güvenliğidir. Burada sınırları belli bir ülkenin başka ülkelerin fiilî tecavüzlerine karşı korunması yapılır. Bununla görevli organlara ordu ve ordunun bireysel üyelerine asker adı verilir. Hem polisiye hem askerî faaliyetler birer meslek dalına tekabül etmekle beraber diğer bazı mesleklerden kimi bakımlardan farklılaştıkları için toplumlar polis ve askerle ilgili bir alt kültür geliştirirler. Bu meslekler zor mesleklerdir. Kötü şeyleri görmeye, ölmeye ve öldürmeye, nispeten izole edilmiş bir hayat yaşamaya dayanan ve çok stres yaratan bu mesleklere insan gücü akışını kolaylaştırmak ve meslektekileri sıcak anlarda hayat kaybını da kapsayabilecek bedellere manen hazırlamak için gerçek veya hayali olaylara dayanan efsaneler, hikâyeler, destanlar üretilir. Çoğu zaman dinî bir söylemle iç içe geçen bu hikâyeler geniş halk kesimleri arasında da rağbet görür.

Sonuç itibarıyla her toplumda güvenlikten sorumlu polis ve ordu teşkilatları ortaya çıkar. Bu teşkilatlar toplumdan aldıkları insan gücüne ve maddî kaynaklara dayanarak kendilerine verilen görevleri yerine getirir. Ancak, bu teşkilatların varlığı kendiliğinden bazı tehlikeleri de menzile sokar. Bu kuruluşların en büyük özelliği ve onları ve bünyelerinde bulunanları diğer insanlardan ve diğer kamu kurumlarından farklılaştıran en temel etken ellerinde silah bulunmasıdır. Başka türlü söylersek; ABD gibi her vatandaşın silahlanma hakkının bulunmadığı yerlerde, vatandaşlar ikiye ayrılır: Silahlı olanlar ve silahsız olanlar. Silahlı olanlara Plato’nun lisanını kullanarak koruyucular diyebiliriz. Koruyucular ellerindeki silahları silahsız vatandaşlara karşı kullanmaya kalkarsa ne olacaktır? Yani toplumu koruyuculara karşı kim koruyacaktır? Koruyuculara karşı bir başka koruyucu veya kurtarıcı sınıf mı yaratılmalıdır? Eğer böyle yapmak gerekiyorsa bu nereye kadar gidecektir? Bu sorunun Türkiye’yi çok yakından alakadar ettiğine kuşku olmadığını hem yakın tarihimiz hem de özellikle ağustos ayının son günlerinde bazı subayların yaptıkları konuşmalar açıkça göstermektedir. Son konuşmalar medyada yeterince değerlendirildi. Ben onları bir yana ve belki ikinci bir yazıya bırakıp başka ve daha tipik bir olay üzerinden medeni bir ülkede silahlı kuvvetlerin konumu bakımından ne durumda olduğumuzla ilgili bazı değerlendirmeler yapmak istiyorum.

Ergenekon davasıyla ve meşhur günlükle ilgili haberler devamlı gazetelerde yer alıyor. Neyin ne olduğunu umarım mahkeme sürecinde daha iyi anlama ve görme imkânına sahip oluruz. Ancak, bu haberlerde geçen ve üzerinde pek durulmayan bazı şeyler var ki tam da benim ne demek istediğimi aydınlatıyor. Bir habere göre birkaç yıl evvel üst rütbeli subayların AKP iktidarına karşı ne yapılması gerektiğini tartıştıkları bir toplantı düzenleniyor. Generaller sırayla görüşlerini açıklıyor. Herkes bir şeyler yapılması gerektiğinde hemfikir. Bu çerçevede yeni sivil toplum kuruluşlarının yaratılması ve var olan bazılarının manipüle edilmesi, üniversitelerin harekete geçirilmesi, medyadan yararlanılması filan da teklif ve telkinler arasında dile getiriliyor. Bir ara bir general veya amiral şunu söylüyor: “Bizim diğerlerinden bir farkımız var, bizim silahımız var.” Bu söz çok “hikmet”li bir söz. O kadar çok şeyi açığa çıkarıyor ki, üzerine bir kitap yazmak gerekir. Bu arada Türk toplumunun nasıl tam da Plato’nun bahsettiği türden bir tehlikeyle karşı karşıya kalabileceğini gösteriyor. General, ellerinde silah olduğunu ve gerekirse bu silahı kullanmaları gerektiğini ima ediyor. Kime karşı? Demokratik yollardan toplum tarafından işbaşına getirilen bir iktidara karşı. Yani general oya karşı silahtan bahsediyor. Oy alanında yapabileceğimiz bir şey yok ama silah alanında biz güçlüyüz ve gerekirse silahlarımızı kullanmalıyız demek istiyor. Her toplumda bir dış güvenlik ihtiyacı ve dolayısıyla bir ordu mevcut. Bazı ülkelerde ordu profesyoneldir, yani ordudaki herkes maaş karşılığı orada çalışır. Bazı ülkelerde ise ordu gönüllülerle profesyonellerin karışımından oluşur. Türkiye’de olduğu gibi. Bizde ordu meslek olarak orduda bulunan ve hizmetleri karşılığında maaş alan subay, astsubay ve uzman erlerle askerlik çağına gelince askere alınan erlerden müteşekkildir. Sayı olarak ordunun ağırlıklı kısmını da bu ikinciler teşkil etmektedir.

Hukukî düzenlemeleri

aşan zihniyet meselesi

Her toplumda silahlı insanlar vardır. Bunların bir kısmı kendi kendini silahlandıran insanlardır. Bunlar ne silah temin edeceklerine kendileri karar verirler, silahların bedelini kendileri öderler ve bu silahları nerede ve kime karşı kullanacaklarına da kendileri karar verirler. Bunlara biz çete veya mafya adını verir ve kriminal tipler olarak görürüz. Buna karşılık polis ve orduda kullanılan silahlar burada görev yapanların şahsî malı değildir. Yani onlara ait değildir. O silahlar topluma aittir ve polis ve askere emanet olarak verilir. Hangi silahların alınacağına da demokratik ülkelerde toplumlar temsilcileri aracılığıyla karar verirler. Asker ve polis uzmanlar bu konularda elbette görüş bildirir ama son söz parlamentoya ve hükümete aittir. Halka ait olan ve polise ve askere emanet verilen bu silahların nerde ve ne amaçla kullanılacağını da toplumlar sıkı kurallara bağlarlar ve silahların kullanımını ve onları kullananları sistematik olarak denetlerler. Demokrasinin temel şartlarından biri resmî silahlı güçlerin siviller tarafından doğrudan veya temsilcileri aracılığıyla denetlenmesidir. Bunun olmadığı veya yapılamadığı bir toplumun medeni bir toplum olarak adlandırılma şansı yoktur. Bu yüzden, bırakın demokratik ülkeleri, anti-demokratik rejimlerde dahi silahlı kuvvetler sivillere tabidir. Oysa, bu veciz ifadeyi sarf eden generalin silahların kendilerine ait olduğunu ve onları istedikleri şekilde kullanabileceklerini zannettiği anlaşılmaktadır. Onunla hemfikir epeyce meslektaşı da olabilir. Bu durumda toplumun koruyuculara karşı korunması ihtiyacı ortaya çıkmakta değil midir? Kendilerine silah emanet edilenlerin bu silahları gayri kanuni ve gayri meşru amaçlar için kullanmayacaklarının garantisi nedir? Kullanmaya teşebbüs ederlerse kendileriyle nasıl mücadele edilecektir?

Generalin bu sözü Türkiye’nin kâğıt üzerinde reform yapmakla fazla mesafe alamayacağını göstermektedir. Mesele bir hukukî düzenleme meselesinden önce ve öte bir zihniyet meselesidir. Ordulara karşı ordular kurulamayacağına göre silahlı bürokratların demokratik ilke ve değerlere ön koşulsuz uymalarını sağlayacak ve sadece askerleri değil sivilleri de kuşatacak bir kültür ve zihniyet ortamı oluşturulmadıkça korkarım Türkiye’de her zaman bu Platoncu sorunla karşılaşma ihtimali var olacaktır.

Zaman, 1.9.2008

Prof. Dr. Atilla Yayla

02.09.2008

AB, Sayıştay ve askeriye

Son senelerin 30 Ağustos kutlamalarına damgasını vuran sert komutan mesajlarının ortak bir paydası da komutanların konuşmalarında soyut bir küreselleşme karşıtlığına ek olarak daha somut olarak AB sürecine getirdikleri eleştiriler.

Bence bu ateşli konuşmaların en önemlisi dönemin Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Yener Karahanoğlu’nun 2006 senesinde Tuzla Deniz Harp Okulu Komutanlığı’nda gerçekleştirilen meç kuşanma töreninde yaptığı konuşmadır ve bu konuşmanın bir hukuki yaptırım sürecine nasıl konu olmadığına hep şaşmışımdır; ilgilenenlere hararetle internet sitelerinden bu konuşmayı baştan aşağıya okumalarını ve tehditlerin nerelere, mesela muhalifleri Anadolu denizinde boğmaya ya da ülkeyi terk etmeye zorlamaya kadar uzandığını görmelerini öneririm.

Aradan geçen zamanda başka yüksek rütbeli komutanların konuşmalarında da ortak bir fon olarak AB eleştirilerini görüyoruz ve bunun en son örneklerinden biri de yeni Kara Kuvvetleri Komutanı’mız Sayın Işık Koşaner’in konuşması.

Daha iki asır öncesinden, 1826’dan beri batılılaşma söyleminin bayraktarlığını yaptığını söyleyen bir kurumun üst düzey komutanlarının batılılaşma sürecinin en başarılı ve en somut kurumsal yapısı AB’ye getirdikleri sert eleştirileri anlamak ilk bakışta kolay değil ve bu eleştirilerin nedenlerini komutanlar AB sürecinin ulus-devlet yapılanmasına taşıdığı riskler olarak takdim ediyorlar ama AB sürecinde ortak rıza olmadan bölünen, parçalanan bir ülke örneği yok ve olması da kolay değil iken bu kaygıyı da anlamak imkansız.

Geriye kalan en büyük ihtimal somut AB sürecinin, Katılım Ortaklığı Belgelerinin, Ulusal Programların devletimizin evrensel hukuk ilkelerine taban tabana zıt bazı yapılanmalarını dönüştürmeye aday talepleri; bunların başında da muhtemelen bizde en az konuşulan konulardan biri olan Sayıştay, tüm kamu harcamalarının TBMM adına Sayıştay tarafından denetlenmesi meselesi geliyor.

Yürürlükteki Sayıştay Kanunu 1967 tarihlidir ve bu yasa çerçevesinde askeri harcamaların tümünün Sayıştay tarafından denetlenmesi kolay değildir; şimdi ise ortada yeni bir Sayıştay Kanunu tasarısı vardır ve bu tasarı tüm kamu harcamalarının uluslararası standartlara uygun bir biçimde denetlenmesini öngörmektedir.

Öte yandan, devlet yapılanmamız içerisinde Milli Savunma Bakanlığı’na bağlı ve 1985 tarihinde bir kanunla kurulmuş ‘Savunma Sanayi Müsteşarlığı’ adlı bir birim mevcuttur ve bu Müsteşarlığa bağlı olarak da yine aynı kanunla ihdas edilmiş bir ‘Savunma Sanayi Destekleme Fonu’ vardır.

Özal döneminin fonlar furyasında kurulmuş bu fon diğer fonlar tek tek kaldırılırken ayakta kalmış ve özel gelirlerine istinaden senede bir milyar doları aşan askeri harcama yapmaktadır.

Fonun yaptığı bu askeri harcamalar da Başbakanlık, Maliye Bakanlığı ve Milli Savunma Bakanlığı’ndan atanan birer kişiden oluşan bir grup tarafından denetlenmekte ve Sayıştay denetiminin dışında kalmakta idi; yeni yapılan bir değişiklikle bu kanunun 11. maddesi yani fon harcamalarının Sayıştay denetimine tabi olmayacağı hükmü değiştirilmiş (başka bir kanunla birlikte) ve hemen arkasından da Sayıştay Genel Kurulu 27 Temmuz 2008 günü aldığı bir kararla bundan sonra örtülü ödenek haricinde tüm savunma harcamalarını denetleyeceğini açıklamıştır.

Sene 2008, fonun kuruluş tarihi 1985, fon ortalama senede bir milyar dolardan fazla kaynak kullanmış yani ortada demokrasinin en eski kuralına, 1215 Magna Carta’ya dahi aykırı, demokratik denetime kapalı harcanmış takribi 25 milyar dolar para vardır.

İşin çok daha can alıcı noktası ise 27 Temmuz Sayıştay genel kuruluna giden süreçte gerçekleşen tüm yasal değişikliklerin talepkarı, esas takipçisi AB Komisyonu olmasıdır; kimse bana 23 senedir el atılmayan bu ayıbın kendi iç dinamiklerimizle çözüldüğünü söylemesin zira o zaman ben de bu iç dinamiklerin 23 senedir nerede olduğunu onlara sorarım.

Komutanların AB hassasiyetlerini (!!!) kanımca biraz da bu mesele üzerinden okumak lazım.

İki türlü denetim vardır: uygunluk denetimi ve yerindelik denetimi ; muradım asla uygunluk aşamasında bir problem olduğunu söylemek değildir ama yerindelik konusunda ciddi sorunlar olabilir ve bu sorunlar bundan sonra çok daha saydam bir ortamda tartışılacaktır.

Star, 1.9.2008

Eser Karakaş

02.09.2008