|
On yıllardır devam eden, siyasi partiler tarafından çözümü vaat edilen, ama çözülemeyen bir sorun.
İhlalcinin kurbandan durumu kabullenip hakkından vazgeçmesini, kurbanın iktidardan sorununu çözmesini ve iktidarın da toplumdan sabır ve “anlayış” beklemesini talep ettiği, ama bütün bunlar olurken milyonlarca kadının sürekli olarak ayrımcılığa maruz bırakılmaya devam edildiği kronik bir sorun: Başörtüsü sorunu. Başörtüsü yasağı da başka alanlardaki pek çok ihlal üreten yasak gibi toplumdan değil devletten geliyor. Hakkını aramanın resmi düzeyde “gerginlik çıkarmak” olarak suçlanıp kolaylıkla bir “rejim sorunu” haline getirilmesi, kurbanlarının genellikle tarihsel olarak bastırılmış kesimlerden ve alt sınıflardan olması, yaygın bir “öğrenilmiş acizlik” duygusunun varlığı, çözüm için kararlı bir siyasi iradenin ortaya çıkamaması, egemen felsefi ve siyasi söylemdeki pozitivist önyargıların başörtülü kadınların haklarını savunmayı entelektüeller açısından “çekici” kılmaması, çoğu kez bu ayrımcılığın yok sayılması gibi bir sonuç doğuruyor.
Devletin başörtülü kadınlara yönelik resmi ayrımcılığı, hem demokrasiye, hem de din ve vicdan özgürlüğüne aykırı bir laiklik anlayışına dayanılarak meşrulaştırılıyor. Pozitif hukuktaki bu yasağın ekonomik ve sınıfsal ilişkilerden, sığ bir modernleşme ve çağdaşlık anlayışından, İslamofobiden, dine ve inanca ilişkin başka türden sorunlu tercihlerden, felsefi, siyasi ve cinsiyetçi önyargılardan kaynaklanan sebepleri var. Ancak bu yazı, yasağın sebeplerine ışık tutmayı amaçlamıyor; bu alandaki ihlal üreten uygulamalardan birini, kamu görevlisi olarak çalışma hakkı ellerinden alınan başörtülü kadınlara yönelik ayrımcılığı konu alıyor. Başörtülü kadınların üniversite öğrenimlerinin engellenmesinin açıkça bir insan hakları ihlali olduğu konusunda, hukuk, insan hakları, demokrasi gibi kavramlardan “giriş bilgisi” düzeyinde haberdar olanlarla, bu kavramlara ilişkin bilgilerini çeşitli türden önyargılarına kurban etmeyenler açısından bir tartışma yok. Ama konu başörtülü öğrenimden başörtülü olarak kamu görevi yapmaya geldiğinde, Türkiyeli aydınların bir kısmı yasağa aynı kararlılıkla karşı çıkamıyor. Dahası, bazı insan hakları savunucularının bile bu konuda zihinlerinin net olmadığı görülüyor. Son olarak, Prof. Baskın Oran, 10 Haziran 2007 tarihli Radikal’deki yazısında, “hizmet alan-hizmet veren” ayrımına dayalı olarak, üniversite öğrencisinin “türbanlı” olabileceğini, ama hocanın olamayacağını, çünkü onun “devleti temsil” ettiğini ileri sürdü.
Kamu görevlisinin tarafsız olmasının anlamı
Kamu görevlisinin başörtülü olamayacağını savunanlar, genellikle bunu “tarafsız devlet” ilkesine ve “devleti temsil eden kamu görevlisinin tarafsız olması” gereğine dayandırıyorlar. Ancak tarafsızlığa ilişkin bu ilke ve gereklilik, doğru anlaşıldığında, başörtülü kamu çalışanına engel teşkil etmediği gibi, tersine, neden ona engel olunmaması gerektiğini temellendirirken kullanılabilecek güçlü bir argümanı ifade eder. “Kamu hizmeti yürüten tarafsız olmalı, bu yüzden başörtüsü takamaz” diyenler, iki temel hata yapıyorlar. İlki, tarafsızlığı yanlış anlıyorlar. Tarafsızlık, kamu hizmetini niteleyen bir sıfattır; o hizmeti yürüten kişinin var oluş tarzını veya görünüşü değil. Tarafsızlık, kurallarla ilgili bir kavramdır. Yani biz “kamu hizmeti tarafsızlık esasına uygun yürütülmelidir” derken, o hizmeti yürüten kişinin, o hizmeti alan herkese aynı şekilde muamele etmesi, kural izleyici olması ve hizmet verdiği insanlar arasında ayrım yapmaması anlamında tarafsız davranmasından söz ederiz. Tarafsızlık, kamu görevlisinin bir dine, ideolojiye veya siyasi partiye ait olduğunu belli etmeyecek biçimde giyinmesi değil, bütün bu değerler ve aidiyetlerini yaptığı işin içine sokmamasıdır. Etnik, dinî, siyasi veya cinsel tercihleri doğrultusunda kendisinden hizmet alanlar arasında ayrımcılık yapan bir kamu görevlisi—başörtülü olsun veya olmasın—suç işliyor demektir. Ama bunu yapmayan, yani işi ne gerektiriyorsa onu yapan bir kamu görevlisine, “sen taraflısın, çünkü başında örtü var” veya “taraflısın, çünkü boynunda haç var” diyemeyiz. Dahası, kamu görevlisini dinî veya siyasi sembollerinden soymayı başarsak bile, onun tarafsızlığını sağlamış olmayız. Hizmet almaya gelen bir vatandaşa da aynı yasak söz konusu olmadığına göre, sembollerinden soyutlanmış ama önyargıları yerinde duran bir kamu görevlisinin, kendisininkiyle zıt bir dinî veya mezhebî kimliğe, ideolojik veya cinsel kimliğe sahip olduğunu gördüğü vatandaşa ayrımcılık yapması pekala mümkündür. Üstelik o “zıt sembol” de üzerinde olmadığı için bunu daha kolay yapacaktır. Oysa tersi söz konusu olduğunda, “devlet dairesi”nde olacak işi olmayan, örneğin evrakı tamam olduğu halde tapu dairesindeki işi bir türlü bitirilmeyen bir vatandaşın, kendisine karşı ayrımcılık yapıldığından kuşkulanması için yararlı bile olabilir.
İnsanların dinî veya siyasi görüşleri, içinde doğdukları veya kendilerini ait hissettikleri kültürel havzanın özellikleri, ister istemez görünüşlerine yansır. Bu bazen giysi olur, bazen makyaj, bazen takılar olur, bazen kullanılan dil ve jargon. Parmağınızdaki nikah yüzüğünün altın veya gümüş olması da, onu sağ veya sol elinizde taşımanız bile, yerine göre dinî veya siyasi bir tercihin ürünü olarak görülebilir ve gerçekten öyle de olabilir. Gündelik bir konuşmada seçtiğiniz kavramlar (örneğin “millet” mi yoksa “halk” mı dediğiniz) veya selamlaşma biçiminiz bile sizin siyasi kimliğinizi ifade edebilir. Dolayısıyla hiçbir üniforma, kamu görevlisini tarz ve görünüm itibarıyla tamamen üni-form hale getirmeye yetmez. Çünkü kamu görevlisi aynı zamanda bir insandır ve insanlar birbirlerinden farklıdır. Kısacası tarafsızlığı; giysi, takı, dil ve benzeri bireysel var oluşun ifadelerinin yasaklanması olarak anlayacak olursak, onu sadece yanlış anlamış olmakla kalmayız; aynı zamanda kamu görevlisini insani bir özelliğinden, ifade hürriyetinden mahrum bırakmaya çalışarak haksızlık etmiş de oluruz.
İkincisi, kamu görevlisinin başının açık olmasını tarafsızlık olarak görenler, farklında olmadan “tarafsız” kıyafeti belirli bir yaşam biçimiyle, genellikle de kendilerininkiyle özdeşleştirdiklerini ifade etmiş oluyorlar. Kendi yaşam biçimlerini ve buna bağlı olarak kendi “normal”lerini temel alarak, ötekini “normal dışı” gördüklerini ifade etmiş oluyorlar ve devletten de “normal” giyinmiş personel bekliyorlar. Etno-sentrik yaklaşımın ihlalleri meşrulaştırmasına bunun kadar iyi örnek az bulunur. Burada sorun, bir kişi veya grubun, genellikle farkında olmaksızın kendi yaşam biçimini temel alarak onu “normal”, “olması gereken”, “ideal” vs; diğerini “normal dışı, anormal” kabul etmesidir. Kendisininkini normal kabul ettiğinden, devlet hizmetlerinin yürütülmesi için görevlendirilecek kamu görevlilerinin de “normal kıyafetler giymiş insanlar”dan oluşmasını istemektedir. Oysa kendisinden farklı dünya görüşüne sahip bireyler de kendi “normal”lerini kural haline getirmek istediklerinde sorunu çözmek mümkün müdür?
“Normal” olan hangimizin giysisi?
“Başörtülü kamu görevlisi olmaz” diyenler, bunu tarafsız devlet ilkesine dayandırıyorlarsa, kadın nüfusunun yarısının başörtülü olduğu bir ülkede, devletin tarafsızlık adına neden bunlardan birini temel aldığını, bunu “kadının normal hali” olarak kabul ettiğini de açıklamak zorundadırlar. Türkiye ve Tunus gibi ülkelerde devlet laiklik adına başörtüsüz olanların, İran ve Malezya’da ise İslam adına başörtülü olanların yaşam biçimini tercih etmekte, bunlardan birini temel alarak onu resmi kıyafet olarak dayatmaktadır. Bunlardan her ikisi de eşit ölçüde yanlıştır. (Ayrıca, insan hakları açısından ilkinde laiklik, ikincisinde İslam algılayışı sorunludur.) Bu, tarafsız değil ideolojik devletin bir özelliğidir. İki farklı kıyafetin de mevcut olduğu bir toplumda devlet kamu görevlileri için hangisini tercih edecektir? Örtülü olanı mı, örtüsüzü mü? Hemen söyleyelim, devlet hangisini tercih ederse etsin ayrımcılık yapmış olacaktır. Devletin yapması gereken, bütün kamu görevleri için, görevin gerektirdiği niteliklerden başka kriter koymaması ve bu nitelikleri taşıyan herkese (başörtülü, başörtüsüz, haçlı, kipalı vd.) bu pozisyonları eşit ölçüde açık tutmasıdır.
Kadınlarının yarısının başını örttüğü, yarısının örtmediği bir ülkede yaşıyorsunuz. Bu ülkede, vatandaşların ortaklaşa yaşamının gerektirdiği bazı işleri yürütmesi için bir devlet inşa ediyorsunuz. Bu devlete hizmetçi seçerken hangi “insani durum”un ifadesi olan giysiyi temel alacaksınız? Kriteriniz ne olacak? “Demokratik biçimde belirlemek” mi? Çoğunluğunki mi? Evet derseniz yine illiberal, çoğunlukçu (majoritarian) bir demokrasi adına azınlıkta kalan vatandaşların haklarını ihlal edersiniz. Böyle bir rejimin adı insan haklarına dayalı demokratik rejim olamaz. Hayır derseniz bu kez hem insan haklarına hem de demokrasiye aykırı bir rejimde yaşıyorsunuz demektir. Öyle bir rejim ki, kamu otoritesini elinde bulunduranlar, çoğunluk vatandaşların giyinme biçiminden farklı bir tercihi dayatabiliyorlar. Kısacası bu soruya verilecek en yanlış cevap, bunlardan birisini temel almaktır. Çünkü otomatik olarak devlet taraf olmuş, öteki dışlanmış demektir. Daha az yanlış cevap, “her ikisini de”dir. Ama bu durumda da göze görünmeyen, sayıya gelmeyen azınlıklar, onların tarzını yansıtan giysiler ve ifade biçimleri üzerinden ayrımcılığa uğratılabilirler. Doğru cevap, “hiçbiri”dir; yani devletin kamu görevlisi seçerken bunu bir kriter olarak getirmemesidir. Elbette her mesleğin kendisine özgü kuralları vardır. Bu kurallar, bazı mesleklerin üniformalı olarak görev yapmasını gerektirebilir (polislik veya yargıçlık gibi). Ama o mesleğin gerektirdiği özel kıyafetlerin, kamu çalışanının dinî giysileriyle aynı anda kullanılması mümkün olabilir. İnsan haklarına dayalı demokratik rejimler, bunu insan haklarından değil üniformadan “taviz” vererek çözerler. Çünkü üstün bir değer olarak korunması gereken “devlet işi” değil birey hakkıdır. Örneğin İngiltere’de polis üniformalı türban takmış bir Sih erkeği, ya da polikliniklerde beyaz önlüklü doktorlar arasında başörtülü bir kadın doktoru görebilirsiniz. Mesleğin yürütülebilmesi bakımından zorunlu haller dışında, herkesin hukukunu korumaya niyetli bir irade açısından bunlar sorun değildir. İnsan haklarına dayalı demokratik devlet, kamu görevlisini işe alırken de çalıştırırken de liyakat esasına göre hareket eder; ondan o pozisyonun gerektirdiği diploma, staj veya fiziksel yeterlilik gibi kriterler getirebilir; ama görevin gerekleriyle ilgili olmayan taleplerde bulunamaz (örneğin dalgıç olmak için müzik bilgisi şartı getiremez) ve onun hukukunu ihlal edemez. Kamu görevlisi olmak, dini olan ve olmayan ifade hürriyeti hakkı da dahil olmak üzere, bireyin bütün haklarını devlete devretmesi anlamına gelmez. Yani kamu görevlisi de insan olarak hak sahibi bir bireydir ve bu göreve girmekle “kapıkulu” haline gelmez. (Kapıkulu demişken, bizde abartılı bir vurguyla “ama olmaz, o devleti temsil ediyor” diyenlerin bazılarının zihnindeki devleti de sorgulamaları gerekebilir. Devlet, vatandaşların bir bölümünü kökeninden, kimliğinden koparıp kapıkulu haline getiren “yüce” / “kerim” bir kurum değilse, kamu görevlisini de içinden çıktığı topluma benzemeyen, tipiyle bile “nötr” bir varlık haline getirmeye çalışmanın anlamı nedir?)
“Hizmet alan-veren” ayrımına dayanarak, üniversite öğrencisinin kamu görevlisi olmadığını ve hizmet alan bir vatandaş olarak engellenmesinin bir hak ihlali olduğunu ifade edenler, eğer bunu “hiç değilse öğrencileri kurtaralım” gibi bir kaygıyla yapıyorlarsa, yine hata yapıyorlar demektir. Başörtülü kadınlara yönelik resmi ayrımcılığın egemen olduğu ve onların üniversite öğrenimi almalarının engellendiği Türkiye ve Tunus gibi ülkelerde, en azından üniversitelerde olsun, söz konusu ayrımcılığın ortadan kaldırılmasını öngörmesi bakımından bu argüman ilk bakışta olumlu görülebilir. Ancak bu yaklaşım, başörtülü kadınların eşit vatandaş olarak öğrenim görme ve çalışma sorununu çözmediği gibi, üniversite öğrencisini kurtaralım derken, aslında bizleri tam da bu ayrımcılığın dayandığı mantığa ve perspektife teslim olmanın yörüngesine sokuyor.
Hizmet alan-veren ayrımını kabul etmek veya stratejik nedenlerle buna razı olmak, aynı sorunun diğer alanlardaki yansımalarını ortadan kaldırmadığı gibi, insan haklarına dayalı demokratik devletin temel bir gereğini de reddetmek veya talep etmekten vazgeçmek demektir. Bu, “devletin ideolojik tarafsızlığı”dır. Bu ilke gereği gibi tesis edilmediğinde, başörtülü veya başörtüsüz bütün kadınların; hangi inanç, soy, dünya görüşünden olursa olsun vatandaşların ayrımcılığa uğramasını engellemek mümkün değildir. Dahası, sanıldığının aksine “kamusal alan”, “hizmet alan-veren ayrımı” gibi kriterler, içinden çıkılmaz polemiklerle dolu bir çıkmaz sokağa girmek demektir. Gülay Göktürk’ün dediği gibi, “bu konuda tam özgürlükçü veya tam yasakçı olmadıkça tutarlı olamazsınız.”
Adil çözüm, din ve vicdan özgürlüğünün herkes için tanındığı, sınırın sadece insan haklarına ilişkin genel sınırdan ibaret olduğu, devletin bu sınırları korumaktan başka bir ödevinin olmadığı bir hukuki ve siyasi çerçevenin oluşturulmasıdır. İster kamu görevlisi olsun ister “sade vatandaş”, başörtülü, başörtüsüz, haçlı, kipalı veya başka türden dinî veya din dışı ifade biçimleriyle bireyin hakkı tanınmalı ve korunmalıdır. Türkiye toplumu, eğer bir gün gerçekten medeni bir ülkede yaşayacaksa, er veya geç ulaşacağımız çözüm budur ve sadece budur.
Zaman, 2 Kasım 2007
|
