Osmanlılar matbaayı evvelden beri biliyordu. Nitekim Evliya Çelebi, Viyana’da gördüğü “basmahane”den bildik bir şey gibi bahseder. Arab harfleri ile ilk kitap 1514’de İtalya’nın Fano kasabasında basıldı. Venedik, Roma ve Viyana’da da Arapça ve Farsça kitaplar basılırdı. Bunlar daha çok tüccar ve misyonerlerin işine yarayacak cinstendi. XV. asırda İstanbul’da “basmahane” adıyla matbaalar vardı. Fakat bunları Rum, Ermeni ve Yahudiler işletir; kendi dillerinde kitaplar basardı. 1493’te Selânik’te Yahudi matbaası vardı. Ermeniler, İtalya’da matbaacılık öğrenip, 1567’de İstanbul’da matbaa açtı. Sonra 1627’de ilk Rum matbaası kuruldu; ilk bastığı eser de, Yahudiler aleyhine bir risaleydi. Sultan III. Murad’ın, Avrupa’da basılan Arapça, Farsça ve Türkçe kitapların, Osmanlı ülkesinde serbestçe satılmasına izin veren 1587 tarihli bir fermanı vardır.

Osmanlıca matbaa klişeleri

Gavur icadı mı? 

Türkler matbaada basılmış kitaba rağbet etmez; el yazısını yeğlerdi. Basma kitaplarda, el yazısı kitaplardaki sanat ve zarafetten eser yoktu. Estetiğe düşkün Osmanlı münevverleri, zarif el yazısıyla yazılmış, mürekkebi parlayan, kenarı tezhib edilmiş, cildine özenilmiş kitaplardan zevk alırdı. Kitap okumak yalnız bir ihtiyaç değil, bir keyifti. Zaten bol mikdarda ve gayet seri şekilde kitap çoğaltan hayli hattat vardı. Bunlar işsiz kalabilirdi. Üstelik kitaba düşkün belli bir zümre idi. Bugün de öyledir.

Müslümanlara ait ilk matbaa, Osmanlı sanayi inkılâbının başladığı Lale Devri’nde 1727’de İbrahim Müteferrika tarafından açıldı. New York’taki matbaa ile arasında 36 sene vardır. Paris elçiliğinden dönen Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin yanında kâtib olarak götürdüğü oğlu Said Efendi, Paris’teki matbaaya hayran olmuştu. Dönüşte bunun benzerini kurmak üzere Macar muhtedisi İbrahim Ağa’yı seçti. İbrahim Ağa, sadrazama Teshilü’t-Tıbaa adlı bir layiha vererek, Endülüs ve sair facialarda nice İslâm eserinin zâyi olduğunu; büyük kitapları hatasız kopya edecek hattat kalmadığını beyan etti ve matbaanın faydalarını anlattı: Mühim kitapların teksiri herkes için faydalıdır. Kitapların ve içindeki bilgilerin yayılmasına sebep olur. Yazıları okunaklıdır, sudan tesir görmez. Basmacılık kârlı bir sanattır. Bir cild yazana kadar, binlerce kitap elde edilir ve kitap ucuzlar. Kitabın başına ve sonuna fihrist konup aranan şeyin kolayca bulunması mümkün olur. Taşralarda da kitaba ulamak mümkün olur. Kütüphaneler kurularak, medreselere destek temin edilir; böylece ilim tahsil edenlerin sayısı artar. İslâmiyetin yayılmasına hizmet eder. Avrupalıların, kıymetini anlayıp bastırdığı Arapça ve Farsça kitaplar hatalarla doludur, bu engellenmiş olur. Matbaa, devletin şerefini arttırır.

Said Efendi

Zamanın şeyhülislâmı Yenişehirli Abdullah Rumî Efendi’ye “Basma sanatında maharet iddia eden Zeyd, lügat, mantık, hikmet, heyet (astronomi) ve bunların emsâli âlet ilimlerine dair telif olunan kitaplarının harf ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, kâğıtların üzerine basarak, bunların benzerlerini elde ederim dese, Zeyd’in böyle kitap basmasına şer’en izin verilir mi?” diye soruldu. Şeyhülislâm şöyle fetvâ verdi: “Kitap basma san’atını iyi bilen kimseler, bir kitabın harf ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, buradan kâğıtlara basmakla, bu kitaptan az zamanda kolayca, çok sayıda elde ediyor. Böylece çok ucuz kitap yazılmasına sebep oluyor. Faydalı bir iş olduğundan, şeriat bu kimsenin bu işi yapmasına izin verir. Kitapta yazılı ilmi bilen birkaç kişi, önce kitabı tashih etmelidir. Tashih ettikten sonra basılırsa, güzel bir iş olur”. Öteden beri bizde söylenen “Avrupa’da matbaa bulunup, kitaplar basılırken, bizdeki din adamları matbaa günâhtır, gâvur icadıdır diyerek engellediler. Yıllarca geri kalmamıza sebep oldular” sloganının gerçeği budur.

Hokka-kalem tabutta

Sadrazam projeyi beğendi. Temmuz 1727’de Sultan III. Ahmed’den din dışı kitapların basılmasına müsaade eden bir ferman aldı. Sait Efendi ile İbrahim Müteferrika bir müdârebe (emek-sermaye) şirketi kurup, ilk matbaayı İbrahim Ağa’nın Selimiye semtinde Harem iskelesindeki konağında açtılar. Dört tane de ilim sahibi musahhihleri vardı. Aralık 1727’de basılan ilk kitap Vankulu adlı 2 cild Arapça-Türkçe lügat kitabıdır. Cevherî’nin Sıhâhu’l-Cevherî kitabının Medine Kâdısı Mehmed Efendi tarafından yapılmış bir tercümesidir. 1. Cild 666, 2. Cild 756 büyük sayfadır. 18 puntoluk harflerle 1000 nüsha basılmıştır. Yalnızca ilk matbaacı değil, aynı zamanda ilk yayıncı olan İbrahim Ağa, matbaanın kuruluşundan vefatına kadar (1726-1745) bastığı eserlerin hepsi iki harita ve 21 cild kitaptır. O zamanki toplam fiyatı 1200 kuruş olan bu kitaplar, İstanbul Üniversitesi Umumi Kütüphanesi’ndedir. Matbaanın birkaç klişesi ise Maarif Matbaası’ndadır.

Müteferrika matbaasında basılan ilk kitap: Vankulu Lügati

Hattatların hokka-kalemlerini bir tabuta koyup Bâbıâli’ye protesto yürüyüşü yaptığı; bu sebeple dinî kitapların yazılma işinin yine hattatlara tahsis edildiği anlatılır. O yıllarda İstanbul’da bulunan Baron dö Tott, matbaanın alâkasızlıktan kapandığını söyler. Bu rivayete dört elle sarılan oryantalistler de Osmanlılara veryansın eder. Halbuki harb sebebiyle bir müddet kapalı kalmış; sonra ilk fırsatta tekrar faaliyete geçmiştir.

Said Efendi, birkaç sene sonra sadrazam olup, meşguliyeti artınca, matbaayı ortağına bıraktı. Basmacı İbrahim Ağa 1742’de vefat ettikten sonra, matbaayı, bir din adamı olan, damadı ve kalfası Kadı İbrahim Efendi idare etti. Rus harbini müteakip 1783’te tarihçi Râşid ve Vâsıf efendiler, Fransız sefaretinin yüksek bir fiyatla almak istediğini duyunca, ecnebi ele geçmesin diye matbaayı satın aldılar. Fransızca kitap bile bastılar. Giderek köhneleşen ve harfleri kullanılmaz hâle gelen Müteferrika Matbaası, 1798’de faaliyetini tatil etti. Bunun üzerine devlet, Mühendishane, Üsküdar (Dârüttıbaa) ve Takvimhane-i Âmire adında üç matbaa kurdu. Bunlar sonra Devlet (Maarif) Matbaası’na dönüştü. Sultan II. Mahmud devrinde dinî kitapların basılmasına da izin verildi.

İbrahim Müteferrika (1674-1745)

Macaristan’da Koloşvarlıdır. Kalvenist papaz mektebinde okurken, 1690’da esir edildi. 18 yaşında İstanbul’da köle pazarında satıldı. Müslüman olup hürriyetini kazandı. Yazdığı Risâle-i İslâmiyye adında Müslümanlığın üstünlüklerini anlatan kitabını Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya takdim ederek takdirini kazandı. Padişahın hususi hizmetine bakan müteferrikalardan biri oldu. Diplomatik tercümanlık yaptı. Çok zeki, bilgili ve müteşebbis bir şahsiyetti. Kabri Okmeydanı’nda iken, cumhuriyet devrinde Tünel başındaki Mevlevihane’ye nakledilmiştir.

Filistin'de Bi'rüsebi'de bir Osmanlı matbaası (1917)

Kaynak: Ekonomix Dergisi