Dolayısıyla, daha çok coğrafî bir anlam ve kıt’a adı taşıyan bu kavram, bir medeniyetin tanımlanmasında kullanılmaktadır. Böylece, Risale-i Nur’da “Avrupa” adı altında aynı zamanda bir medeniyetin sorgulanması, eleştirisi, ağır basan yönleri ayrıntılı bir şekilde izahını bulmaktadır.

A. Avrupa İkidir”

Risale-i Nur’da Avrupa kavramının işlendiği bölümlere bakıldığında, genel olarak bir olumsuzlama görülür. Ancak, Bediüzzaman her konuda olduğu gibi, Avrupa değerlendirmelerinde de toptancı bir yaklaşım sergilememiş, müsbet yönlerini de ifade etmiştir.

Avrupa Medeniyeti, Risale-i Nur’da iki ana başlık altında sınıflandırılmıştır:

Birincisi; temel dayanağını semavî dinlerin teşkil ettiği, hakikî İsevîlik dini ve İslâmiyet’ten aldığı feyizle, insanların sosyal hayatı için faydalı fen ve sanayi hizmetine sunarak terakki etmelerini sağlayan, aynı zamanda hakkın ve adaletin göz ardı edilmediği, ben merkezciliğin değil, toplum menfaatinin ön planda olduğu medeniyet.

İkincisi ise; insanları sefahat ve dalâlete sevk eden, “ene”yi ön planda tutan, dayanışma yerine mücadele ve boğuşmayı netice veren medeniyet. (Mesnevî-i Nuriye, 1994, s. 129)

1. Olumsuz Yönleri

‘Mesavî-i medeniyet’in güzelliklerine galebe çalması, medeniyeti yaşlandırdığı gibi ölüme mahkûm etmektedir. Yani medeniyetin kötü yönlerinin güzelliklerine galebe çalması, aynı zamanda sonunu da hazırlamaktadır. Medeniyetin kötülüklerinin galebe çalmasının diğer sebepleri; dinin ve faziletin medeniyetin temel düsturu haline getirilmemesi ve buna paralel olarak sefahate müsaade edilerek, nefsin şehevî duygularına muvafakat verilmesidir. 

İkincisi, dinsizlik ve şehevî duyguların ön plana çıkmasından kaynaklanan toplumdaki müthiş eşitsizliktir. (Muhakemat, 1999, s. 46)

Medeniyetin kötülüklerinin ağır basması, bunun sonucu olarak hüküm sürmeye başlayan dinsizlik, Avrupa medeniyetinin iç yüzünü karıştırmış, bölücü fesat şebekelerini ve ihtilâlleri netice vermiş, yıllarca süren din savaşları binlerce insanın ölümüyle neticelenmiştir. Avrupa’yı kasıp kavuran bu tehlike Müslümanlar için de büyük tehdit oluşturmuş, Bediüzzaman, Müslümanları bundan korunmaları için İslâm dininin hakikatlerine sığınmaya dâvet etmiştir. Ona göre tabakalar arasında Avrupa’dakine benzer mücadelelerin önünün alınabilmesi için toplumsal barışı sağlayan ve zengin-fakir arasındaki irtibatı müsbet yönde etkileyen zekât müessesesini medeniyetin düsturu olmalıdır. (Muhakemat, 1999, s. 47)

Avrupa’da maddî konular üzerinde yoğunlaşıldığı için manevî alan ihmal edilmiştir. İç meseleleri ile uğraşan Avrupa, kendi alanı dışında gelişen ve dinî karakteriyle büyük farklılıklar arz eden İslâm inanç ve medeniyeti hakkında gerçek bilgiye sahip olamamıştır. Böylece Kur’ân hakikatlerine de uzak kalmıştır. Avrupa, tahrif edilen ve iktidara alet edilen bir dinle uğraşırken, İslâmiyet insanlık âlemine yepyeni kapılar açmıştır. (Mesnevî-i Nuriye, s. 201-202).

Mevcut medeniyete Müslümanların kendi rızalarıyla dahil olmadıklarını belirten Bediüzzaman, bu medeniyetin kendilerine yaramadığı gibi esaret altına aldığını da belirtmektedir. İlâç olması gereken medeniyet insanlık için zehire dönüşmüş, toplumun yüzde seksenini meşakkate düşürürken sadece yüzde onunu saadete çıkarmıştır. Geri kalan yüzde onluk kesime de vasat bir hayat standardı sunmuştur. Çoğunluğun saadetine vesile olması gerekirken, çoğunluğu azınlığın zulmüne maruz bırakmıştır. Böyle bir netice de insanlığa rahmet olarak nazil olan Kur’ân-ı Kerîm’in esaslarına uymamaktadır. Çünkü, Kur’ân-ı Kerîm’in esas aldığı medeniyette, insanlığın tamamını veya hiç olmazsa büyük ekseriyetini saadete ulaştırması esastır. Oysa, Avrupa’da durum bunun aksidir ve dolayısıyla kabul edilmesi, benimsenmesi, örnek alınması, insanlığın kurtuluşunun reçetesi olarak sunulması mümkün değildir. (Sözler, s. 653-654).

Bediüzzaman, Avrupa-Batı medeniyetini irdelerken “hazır” (mevcut) kelimesine yer vermekte ve o anki uygulamalar hakkında düşüncelerini ifade etmektedir. “Medeniyet-i garbiye-i hazıra”nın semavî dinleri dinlemediğini, beşeri fakirleştirdiği gibi ihtiyaçlarını arttırdığını, iktisat ve kanaat anlayışını bozarak; israf, hırs ve cimriliği ziyadeleştirdiğini, zulüm ve harama yol açtığını belirtmektedir. Ayrıca, insanları sefahat vasıtalarına teşvik ettiğini, çaresiz ve muhtaç olan insanı tembelliğe attığını, çalışma şevkini kırdığını, heva ve hevese rağbet ettirerek ömrün faydasız bir şekilde kaybolup gitmesine yol açtığını ifade etmektedir. (Emirdağ Lâhikası, s. 335)

“Hazır medeniyet” tabirinin kullanılması, söz konusu durumun ebediyen böyle gitmeyeceğinin bir ifadesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bundan kurtulmanın yolları elbette aranacaktır.

Medeniyet-i hazıra ifadesi gibi, günahları iyiliklerine baskın gelen “günahkâr medeniyet” (Hutbe-i Şamiye, s. 42) ifadesine yer veren Bediüzzaman, bu medeniyetin günahlarının iyiliklerine, seyyiatının da hasenatına galip gelmesi neticesinde yeryüzünü kana bulaştırdığını ifade etmektedir. Çünkü, bu medeniyet dünyayı kazanmak için dini rüşvet vermiştir. Ardından günahlarının ağır basmasıyla iki büyük dünya savaşına sebep olmuş, böylece iki şiddetli tokat yiyen günahkâr medeniyet yerle bir olmuştur. Buna karşılık gelecekte İslâmiyet’in kuvvetiyle medeniyetin güzelliklerinin galip duruma geleceğini, zemin yüzünü pisliklerden temizleyerek evrensel barışı temin edeceğini sözlerine eklemiştir.

Avrupa’da o zamana kadar medeniyetin kötü tarafının ağır basmasının bir sebebi de bu medeniyetin fazilet ve hüda üstüne tesis edilmemesidir. Bunun yerine heva, heves, rekabet ve tahakküm üzerine bina edildiğinden semeresi de zulüm, kan ve gözyaşı olmuştur. (Sözler, 1999, s. 372)

Toplumsal hayatta kuvvetin esas alınması güçsüzlerin hakkına tecavüzü netice verir. Şahsî menfaatlerin her şeyin üstünde tutulması boğuşmayı doğurur. Menfaati elde etmek için başvurulan yöntemin uygun olup olmaması çok fazla dikkate alınmaz. Hayat bir mücadeleden ibarettir anlayışı ise, sürekli bir mücadeleyi ve savaşmayı netice verir. Toplumsal dengeler güçlerin durumuna göre şekil alır. Irkçılık, kanla beslenir ve başkasını yutmayı esas hedef ittihaz ederek üstün gelmeye çalışır. Bütün bunlar, toplumsal barışı sağlamamış ve insanları huzura kavuşturmamıştır. Toplumun yüzde sekseni kazançlarıyla ihtiyaçlarını karşılayamadıklarından mutsuzluğa ve sefalete düşürülmüştür. Ancak yüzde yirmilik kesim müreffeh bir hayat seviyesine ulaşmıştır.

İnsanların yüzde doksan beşinin mutsuzluğuna sebebiyet veren medeniyet anlayışına karşılık, Kur’ân medeniyetinin dayanak noktaları farklıdır: Toplumsal hayatta kuvvet yerine hak esastır. Kuvvetli olan değil, haklı olan kazanır. Bu da ittifaka ortam hazırlar. Menfaat yerine fazilet ve Allah’ın rızasını kazanmak hedeflenir. Fazilet ise boğuşmayı değil, dayanışma ve yardımlaşmayı gerektirir. Irkçılık fikri yerine din birliğini, vatan birliğini ön görür. Böyle olunca da birbirini yutma değil, ortak değerler etrafında bir araya gelme ve kaynaşma vücut bulur. Nefsanî hevesleri tatmin yerine, gerek kendisine ve gerekse başkasına zarar verebilecek durumda duyguları dizginler, böylece dünya saadetini sağlamakla kalmaz, aynı zamanda kişinin ahiretini de kurtarır. (Sözler, 1999, s. 372)

Bediüzzaman, medeniyetin semavî kanunlara hizmetkâr yapılması, beklenti ve temennisini dile getirirken, mevcut durumun ebediyyen devam etmeyeceği düşüncesindedir.

2. Olumlu Yönleri

Bediüzzaman, Avrupa medeniyetinin zararlı yönlerini ortaya koyup, yol açtığı büyük tahribatları sıralarken toptancı bir anlayış sergilememiştir. Avrupa’yı ikiye ayırmış, “Avrupa feylesoflarına ve medeniyetin sefih kısmına karşı” (Tarihçe-i Hayat, 1994, s. 225) olduğunu vurgulamamış, bu medeniyetin iyiliklerinin de çok olduğunu ifade etmiştir. Ancak, bu iyiliklerin insanlığın ortak birikimi olduğunu dile getirmiştir. İnsanlığa büyük faydalar sağlayan ve önemli ilerlemelerin kaydedilmesine imkân veren medeniyet, sadece Hıristiyanlığın malı değildir. Bu medeniyetin arka planında; asırlar boyunca devam edegelen fikirlerin birbirlerine ilâve edilmesi ile oluşan birikim, semavi dinlerin katkısı, fıtrî ihtiyaçların zorlamaları ve özellikle İslâmiyet’in katkısı vardır. (Sözler, 1994, s. 655)

Medeniyet, insanlığın ortak eseridir. Buna rağmen Hıristiyanlığın malı olmayan medeniyeti ona mal etmek, İslâmiyet’in düşmanı olan gerilemeyi de İslâmiyet’e dost göstermek, feleğin ters dönmesine delildir. (Sünûhat, 1996, s. 80) Yeryüzündeki bütün kemalat, medeniyet ve terakkinin kaynağı semavî dinlerdir ve peygamberler eliyle gelmiştir. İslâmiyet’in zuhuruyla insanlık âlemi cehaletten kurtulmuştur. Felsefe ve hikmetin içinde görünen fazilet, umumun menfaati gibi insanî esaslar, İslâm güneşinin doğmasıyla beşeriyetin fikir ve kalbine aksetmiş, gecesini nurlandırarak aydınlatmıştır. Fen ve san’at da bundan istifade etmiştir. (Tarihçe-i Hayat, s. 140)

Batıdan gelen fen ve san’ata İslâamiyet’in malı olarak sahip çıkan Bediüzzaman, bunların tevhid ile yoğrularak, Kur’ân’ın bahsettiği tefekkürle ve Cenâb-ı Hakk’ın kâinata dercettiği kanunlar nazarıyla değerlendirilmesi gerektiğini savunur. Böylece, bu yeni san’atlar vasıtasıyla ileriye doğru harekete geçilecektir. İslâm dünyasının kalkınması için medeniyetin yeni fenlerine ihtiyaç vardır. Fen ve dinin birbirine dost olması sağlanmalıdır. (Divan-ı Harb-i Örfi, 1993, s. 35-36) Manevî değerler noktasında gerekli ve yeterli kaynağa sahip olan İslâm dünyası Avrupa, Amerika veya başka bir bölgede istimal edilen ilmi gelişim ve tekniklere ihtiyaç duymaktadır. Bu zamanda ilây-ı Kelimetullah toplumsal kalkınmayla; bu ise, yeni fenlerden istifade ile mümkündür.

B. Avrupa’nın Kalkınma Nedeni

Avrupa’nın gelişmişliğini tahlil eden Bediüzzaman, bunun sebeplerini şöyle sıralamaktadır: Coğrafi olarak darlığı, güzel olması, girintili çıkıntılı yapısı, yer altı kaynakları açısından zenginliği, deniz ve nehirleri, soğuk bir iklime sahip olması. Avrupa yüzölçümü olarak dünyanın yaklaşık 1/5’ini oluşturmasına rağmen dünya nüfusunun 1/4’ünü barındırmaktadır. Dolayısıyla, nüfus yoğunluğu ihtiyaçların artmasına yol açmıştır. Artan ihtiyaçların karşılanabilmesi için Avrupalı eğitim, sanat ve ticarete yönelmiştir. Etrafını çevreleyen denizleri ve kıtanın içinde ulaşımı kolaylaştırıcı bir unsur olarak dolaşan nehirleri vasıtasıyla birbirleri ve çevreleriyle tanışan, ticarete ağırlık veren Avrupalı, iş ortaklıkları tesis etmeye başlamıştır. Bunun neticesi olarak fikir alışverişi, rekabet ortamı ortaya çıkmıştır. Sanayinin en temel unsuru olan demir madeninin de bu kıtada bol olarak bulunması kendileri için büyük bir imkan sağlamıştır. Elde ettikleri güçle eski medeniyetlerin birikimlerini de kendi uhdelerinde toplayıp dünya dengelerini kendi lehlerine değiştirmişlerdir. İklim olarak kıtanın soğuk olması çalışmalarına önemli ölçüde katkı sağlamış; bir şeyi geç alıp geç bırakma özellikleri, sabır ve metanetleri medeniyetlerinin kalıcılığına katkı sağlamıştır. Avrupa’nın kalkınmasında önemli ölçüde etkili olan bu sebepler; Rönesans, reform, coğrafi keşifler, sermaye akımı vb. etkenlerle de takviye edilince mevcut gelişmişlik durumu ortaya çıkmıştır.

C. Avrupa’yla İlişkilerin Sınırları

Avrupa veya daha kesin bir ifade ile Müslüman olmayan kesimlerle ilişkilerin nasıl olması gerektiği tartışma konusu olmuş ve olmaya devam etmektedir. Bu konuda çeşitli fikirler beyan edilmiş, yirminci yüzyılın başından itibaren bu konu üzerindeki tartışmalar, siyasetin de etkisiyle giderek bir artış göstermiştir. Zaman içinde de özellikle Hıristiyan ve Yahudilerle ilişkilerde hassas davranıldığı gibi genelde mesafeli bir durum takınılmıştır. Uzak duruşta, Maide Suresi’nin 51. ayeti belirleyici bir etki yapmıştır.

Bediüzzaman, zamanın değişen şartları çerçevesinde, bu konuda çok önemli bir noktaya daha temas etmektedir:

Saadet asrında büyük bir dini inkılap meydana gelmişti. Bütün zihinler o noktaya yönelmişti. Dostluk ve düşmanlık bu daire içinde gerçekleşiyordu. Bu nedenle dostluk ve düşmanlıklar da dini bir renk almıştı. Dolayısıyla, Müslüman olmayanlara karşı beslenecek muhabbet, ayrılık için önemli bir gösterge idi. Ancak, şimdi dünyada medeni bir inkılap gerçekleşmektedir. Bu nedenle nazarlar bu sefer medeniyet ve terakki üzerinde yoğunlaşmaktadır. Ayrıca, günümüzdeki Hıristiyan aleminde eski dini taassup olmadığı gibi, evvelki asırlara oranla dinlerine bağlılık da yoktur. İnsani değerleri ön planda tutan, ortak değerlerde buluşma imkanı verecek medeni dünya ile dost olmak, terakkilerini beğenip almak, bununla bağlantılı olan dünyevi saadeti temin etmek mümkündür. Bilindiği gibi; “Ey iman edenler, Yahudileri ve Hıristiyanları dost edinmeyin. Onlar birbirlerinin dostudur. Sizden kim onları dost edinirse, şüphesiz onlardan olur…” (Maide: 51) mealinde İlahi bir ikaz mevcuttur. İşte, günümüzde insani değerler noktasında bir araya gelmek, dinsizlik cereyanına karşı güç birliği yapmak, ilmi ve maddi noktalarda ortak arayışlar içine girmek, Kur’an’da ifadesini bulan bu yasağı çiğnemek demek değildir. Çünkü, hedef, onların dini değerlerini ve inançlarını kabullenip bu çerçeve dahilinde onlarla dost olmak değildir. (Münazarat, 1993, s. 71) Ayrıca, yirminci yüzyılda yaşayan dinsizlik ve anarşi semavi dinleri tehdit etmiş ve hepsi için tehdit oluşturmuştur. Bu tehdide karşı koymak da başlı başına güç birliğini ve ortak düşmana karşı birlikte hareketi gerekli kılmıştır.

Sonuç

Bediüzzaman’ın eleştirdiği hususlar, Avrupa’da yaşanan acı tecrübeler sonunda daha net bir şekilde ortaya çıkmış ve kendileri de bunun farkına varmışlardır. Özellikle, İkinci Dünya Savaşı sonrasında teşekkül eden milletlerarası organizasyonlarda, daha önce yaşanan acıların tekerrür etmemesi düşüncesi önemli bir yer edinmiştir.

Sömürge durumunda olan İslam topraklarında yeni devletlerin kurulması, Avrupa’nın kendi sınırlarına çekilmesi, aralarındaki çekişmeleri bir kenara bırakıp Avrupa Birliği gibi ekonomik ve siyasi ağırlığı olan oluşumları meydana getirmeleri, dünyada yeni şekillenmelere yol açmış, sözü edilen medeniyetin kötü yönleri yavaş yavaş azalmaya ve iyi tarafların ağırlık kazanmaya başlamasına imkan vermiştir.

Günümüze gelinceye kadar eleştiri konusu olan medeniyet zaten İslam coğrafyasına muhtelif kanallardan girmiştir. Bu arada Avrupa, İslam medeniyetinden istifade etmeye devam etmiştir. İslamiyet’i hakkıyla yaşayan ve Avrupa’ya açılan Müslümanların müspet medeniyete katkısı, dini değerlerini, İslami yaşantılarına yansıttıkları oranda, çok daha fazla olacaktır.

Avrupa’da ve dünyada insani değerlerin ön plana çıkması, hakiki medeniyetin hükümferma olmasına paralel olarak teşekkül ettirilecek yakınlık ve dostluklar, onların dinlerine dahil olma, Kur’an yasağını çiğneme değil, insanlığın hayrına olan ortak değerlerde buluşmaktır. Zaten, Kur’an’ın emrettiği medeniyet de öncelikle insanların tamamına veya en azından çoğunluğuna mutluluk ve saadet getiren medeniyettir. Müslümanlar ve dolayısıyla ülkemizdeki mütedeyyin insanlar, dini değerlerimiz zarar görecek korkusuyla, Avrupa’ya uzak durma yerine, dini güzellikleri kendi yaşantılarında daha fazla uygulamak ve bunu Avrupa’daki medenilere göstermek fırsatını iyi değerlendirmelidirler.