Enstitü

Şeyh Yusuf Efendi (1873-1956)

BEDİÜZZAMAN on altı yaşına kadar olan hayat devresinde, Doğu’da çoklukla bulunan klâsik medrese hayatı içerisinde büyümüştür. Eğitimi, ilmî tartışmaları, medrese talebeleri ile yaşadığı tatlı rekabeti hep o medreselerde geçmiştir.

Mardin hayatındaki ilklerden, bir ilk ile daha tanışmış ve klâsik medrese hayatından kurumsallaşmış bulunan Mardin medrese hayatının içerisinde kendini buluvermiştir. Burada mevcut bulunan ve çoğunluğu Artuklu dönemi eseri olan on bir medrese asırlarca her biri İslâm âlemine ilim ve irfan adamı yetiştirmiş, ilme büyük hizmetleri geçen kurumlar olarak tarihteki yerlerini almışlardır.

İşte Said Nursî bu medreselerden biri olan Şehidiye’de, Şeyh Yusuf Efendi ile karşılaşıp tanışmış ve hayatında ilk kez, kurumsallaşan bu ilim yuvasında müderris ve talebelerle ilmî tartışmalarda bulunmuştur.

Bediüzzaman’ın Mardin hayatında yer alan ve çok değerli âlimlerden olan Şeyh Yusuf Efendi, 1873 yılında Mardin’de doğmuştur. Mardin’deki Ensar ailesinin büyüklerindendir. Hz. Peygamber’in (asm) ashabından olan ve hâlen İstanbul Eyüp semtinde Eyüp Sultan Camii adıyla anılan yerin meşrûtasında medfun olduğu rivayet edilen Ebû Eyyub El-Ensârî’nin torunlarındandır. İbtidai, Rüşdi ve İdadi tahsilini bitirdikten sonra Mardin Merkez Kasım Paşa Medresesine girmiştir. Orada çok değerli hocalardan ders okumuştur. Daha sonra ayrıca o tarihlerde bugünkü Cumhuriyet meydanında üç katlı binada bulunan Fransız Kolejine devam etmiştir (kolej binası şimdi yıkılmıştır). Arapça, Farsça ve Fransızca’yı çok iyi derecede biliyordu. Kur’ân-ı Kerim hafızı olup, Kırâatü’s-seb’a ile Kur’ân-ı Kerim’i yedi vecih ve tecvid üzerine okuyordu. 500 adet sahih hadisi ezbere biliyordu. Bütün bunlara ulaşmak için gençliğinde tavana merbut (bağlı) ipe—uyumamak için—saçını bağlayarak gaz lambası ışığında gece yarılarına kadar çalışıyordu. Bunun neticesinde Osmanlı İmparatorluğu padişahlarından V. Sultan Mehmet Reşat döneminde ve onun bizzat talimatı üzerine profesörlük ünvanını almıştır. Şehidiye, Kasım Paşa Medreselerinde yirmi yedi yıl ders vermiş ve aynı zamanda bu süre zarfında İl Merkez Vaizliği görevini ifa etmiş olup, bilâhare kendi isteği ile istirahata çekilmiştir.1

Şeyh Yusuf’un gençliğinde Şehidiye Camii’nde Molla Said ile tartışmaya giriştiği, Said Nursî’yi “Delâil-i zâhire hakkında milleti şüpheye düşürmekle” suçladığı, sertleşen tartışmanın sonunda Said Nursî’nin, Şeyh Yusuf’un girişimiyle Mardin’den sürüldüğü anlatılmaktadır.

Şeyh Yusuf hakkındaki bir rivayet de; Şeyh Sunusi’nin, Şeyh Yusuf’un çağdaşı, adaşı ve onun gibi esmer olan Mesafteli Şeyh Yusuf Haki’yle ikisini kastederek, Mardin diliyle ‘Levlel esvedeyn kenkil heleket Merdin’ (İki esmer olmasaydı Mardin helâk olurdu) demiş olduğudur. Şeyh Sunusi, İttihatçıların Trablusgarb Savaşı sırasında ilişki kurdukları, Birinci Dünya Savaşı sırasında cihad ve Teşkilât-ı Mahsusa çalışmaları kapsamında İstanbul’a gelen, mütarekede Bursa’ya, daha sonra Millî Mücadele döneminde Ankara’ya giderek, Doğu gezisine çıkan ve bu sırada Siverek mebusu bulunan Abdülgani Ensari’nin kendisine refakat ettiği şeyhtir. Bu rivayet, Mardin’in iki şeyh olmasa neden yıkılmayı hak ettiğini cevaplamasa da, Şeyh Yusuf’un, Said Nursî ile kurduğu ilişki de düşünüldüğünde, İttihatçılarla ilişki kurmuş olabileceğinin ipucunu vermektedir. Şeyh Yusuf’un, Şapka Kanunu karşısında tavrı da bu düşünceyle uyuşmaktadır.

1926’da Şapka Kanunu çıktığında Şeyh Yusuf, Şehidiye Medresesi Camii’nde yeni kanun hakkında bir vaaz vermekteydi. Mardin Valisi Tevfik Hadi de dinleyiciler arasındaydı. Yusuf Efendi’nin vaazı halkı kanunlara uymaya, yeni kıyafetleri giymeye dâvet eden muhtevada, anlaşıldığı kadarıyla oldukça da etkili bir vaazdır. Vaaz bittikten sonra Tevfik Hadi, Yusuf Efendi’yi kutlayarak kendisinden halka örnek olmak için şapka giyerek sokağa çıkma ricasında bulunmuş, bunun üzerine Yusuf Efendi ulemadan olduğunu, kanunun kendisini kapsamadığını, leffe denilen sarığını takmaya devam edeceğini söylemiş, Vali’nin ısrarlarına rağmen şapka giymeyi reddetmiştir. Şeyh Yusuf sonunda Emniyete dâvet edilmiş, sorgusunda, “Müderris, imam, müezzinim; giymemem lâzım” demiştir. Sahip olduğu, Evkaf Vekâleti’nden alınma belgelerini göstermiş, emniyet müdürü belgeleri yırtmıştır. Yusuf Efendi, yerden parçaları toplayarak “Bu yaptığınızı Mustafa Kemal’e bildireceğim. Yaptığınız, kanunu suiistimal etmektir” deyince, kâğıtları elinden alarak yakmışlardır.

Bundan sonra, evinin bulunduğu sokağın başına sürekli polis nöbeti koyup Yusuf Efendi’nin çıkışı gözlenmeye başlanmış, Yusuf Efendi altı yıl boyunca hiç çıkmadan evde oturmuştur. Altı yıl sonra bir gün, başında bir fötr şapkayla sokağa çıkmıştır. Hayatının sonuna kadar bu fötr şapkayı evinin dışında asla başından çıkarmayan Şeyh Yusuf, anlatılanlara göre namazı dahi başında fötr şapkasıyla kılarmış.

Şeyh Yusuf, 1950 yılında Diyanet İşleri Başkanı Ahmet Hamdi Akseki’nin ısrarını reddedemeyerek, emre riâyet anlayışı ile Mardin Müftülüğünü kabul etmiş ve ölene kadar bu görevi sürdürmüştür.2

Cumhuriyet Halk Partisi idarecilerinin inançlı insanlara, özellikle değerli âlimlerimize karşı yapmış olduğu bu çirkin davranış tarihe kara bir leke olarak geçecektir. Bediüzzaman da bu nevî binlerce zulüm ve işkencelere maruz kalmış; ama dâvâsından ve inancından zerrece taviz vermemiştir. Şeyh Yusuf Efendi gibi âlimlerimizin susturulmaya çalışıldığı bir zamanda Risâle-i Nurlar en zor şartlar altında dünyaya tanıtılmaya çalışılmıştır.

Şeyh Yusuf, 1956 senesinde vefat ettiğinde Mardin’den başka Diyarbakır, Siirt, Halep, Şam ve Kahire’de gıyâbî cenaze namazı kılınan, öğrencileri hâlâ Kahire’de El-Ezher’de hocalık yapan, geniş bir bölgede tanınmış bir din bilginidir. “Fetava” adlı henüz basılmamış Arapça bir eseri vardır.

Dipnotlar:

1- Mardin Müftüleri Albümü, s. 17.

2- Suavi Aydın, Süha Ünsal, Kudret Emiroğlu, Oktay Özen, Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet, Tarih Vakfı Yayınları, İst. 2001, s. 367, 368.

22.10.2010