Gazetemizde şapka hatâsı olan farklı örneklerle karşılaşırsak bu sıcaklarda dazlak kelimelerin kafalarına yazarınca unutulan şapkayı geçirme hakkımız saklı tabi.

Sıra “de”lere geldi.

Mekteplerde yazımı öğretilememiş masalesef. Öyle yazılarla karşılaşmaktayız ki, bitişik yazılması gereken bütün –de’ler ayrı yazılmış, bağlaç olan tek “de” ise bitişik.

Bağlama edatı olan de’ler ayrı; bulunma hâli –de’ler bitişik yazılır.

Bâzı kolaylıklar:

*Cümleyi “de” olmadan okuyun. Kulağınız rahatsız olmuyorsa, o “de” bağlaçtır; ayrı yazılır. Kulağınız “olmaz böyle şey” diyorsa o –de, bitişik yazılması gereken hâl ekidir.

* “Nerede/kimde, ne zaman, nasıl?” sorularına cevap veriyorsa “de”li kelime, bitişik yazılır. “Nerede/kimde” sorularındaki –de’ler de bitişik yazılır. Hatâlı örneklerinden numûneler aldığımız bir yazıda, bu kelimelerin kendileri dahi yanlış yazılmıştı: “Nere de yaptın tarlanı, nere de hasadın?/ Elin boş mu gireceksin geceye?”

“Her insan yaşlandığın da, gençliğini arar.”

“Her insan yaşlandığın gençliğini arar.” diye cümleyi de’siz okursanız kulağınız isyan eder. “Ne zaman?” sorusunu sorduğunuzda ise “yaşlandığında” cevabını alırsınız. Demek, “de” hatalı yazılmış. Yazarımız hâl ekini bağlaç sanıp ayrı yazmış. “Her insan yaşlandığında…” olmalıydı.

“Derinden derine bir ‘ahhhh!’ çektiğin de…” Bitişik olacaktı. -Ne zaman? “Ahhhh! çektiğinde.”

“Çocukluğun da İslâmî terbiye almayan insanlar…” “Ne zaman?” Çocukluğunda. Bu da bitişik olmalıydı.

“Günümüz de gençlerin önüne çıkan tehlikeler…”

-Ne zaman? “Günümüzde.” Yanlış yazılmış.

“İçini titreten bir sesti her gün, / Saat her çalışın da tekrar eder.” Ne zaman? “Saat her çalışında”. Bitişik yazılmalıydı.

“Ebedî âlemdeki gençliğin yaşı, erkekler de otuz üç; hanımlar da ise on sekizdir…” Kimde? Erkeklerde, hanımlarda. Bitişik olmalıydı.

“…o gençliği mükemmel insan hâlin de eğitmek…” Nasıl eğitmek? “Mükemmel insan hâlinde” Bitişik yazılmalıydı.

“Bu hânelerde hırçınlığa kadar uzanan hayat hâlleri…”

Nerede? Bu hânelerde. Bitişik yazılmış; doğru.

“İşte Hz. Bediüzzaman da, onlardandır.”

“Hz. Bediüzzaman, onlardandır.” Kulak tırmalamaz. Ayrı yazılmış; doğru.

“Birazda bu konuyla ilgilenirsek…” Ayrı yazılacaktı. Yok sayıp okuyoruz: “Biraz bu konuyla ilgilenirsek…” Kulağımızı tırmalamaz.

“Ne geçmişten elem ve üzüntü duyar nede…” Hatâlı yazılmış. “Ne de” iki kelimeden müteşekkil birleşik bir bağlaçtır; ayrı yazılır: ne de.

Yazımı ayrı olan bir diğer birleşik bağlaç ise “bir de”:

“Havası, suyu, bir de insanlarının güler yüzü…”

Ayrılma hâli (-den) dahi hatalı yazılabiliyor: “O zaman, hırçınlık tan doğan olumsuzluklar…” Oysa bu takının (-den) ayrı yazılabileceği hiçbir yer yoktur.

Hatâlı örnekler, bir mübtedî yazarın satırlarından değil, kıdemi 2006’ya dayanan kalemlerden iktibastır. (Gazetemiz arşivinde 2006 öncesi yok.)

* Peş peşe iki “de” varsa ilki bitişik; ikincisi ayrı yazılır:

Bu konu şûrâda da konuşuldu. Sokakta da böyle davranmalısın.

* * *

Şapkasız hitam olur mu? Gazetemizden taze bir örnek:

“Mükabere, altı boş bir kibirdir.”

Büyüklük taslama mânâsındaki bu kelime, dazlak kalmış; bu sıcakta kafasına bir şapka koyalım, güneş geçmesin: Mükâbere.