Ankara’da teşkil olunan Yeni Türkiye Hükûmeti adına ilk diplomatik anlaşmayı (Gümrü Ant., 3 Aralık 1920) gerçekleştiren Kâzım Karabekir, o tarihten iki yıl sonra ise, bu kez Lozan’a gidecek heyetin başında olmak ister.
Bu yöndeki düşüncesini aktardığı M. Kemal’den “cevab-ı red” alır.
Aynı yöndeki niyetin içine giren bir başka isim daha var: O tarihte Başbakan konumunda (30 Ekim 1918’de de Mondros Mütarekesini imzalayan Osmanlı Heyeti Başkanı) olan Rauf Orbay.
Rauf Bey de, tıpkı Karabekir Paşa gibi red cevabı alır.
M. Kemal, Millî Mücadele kahramanı, İstiklâl gazisi ve aynı zamanda diplomat olan bu iki mümtaz şahsiyete verdiği gerekçeli cevap aynıdır: “Sulh heyetimize baş murahhas (heyet başkanı) olarak (Lozan’a) seni gönderemem. Çünkü, sen kafanla hareket edersin. İsmet Paşayı göndereceğim. Çünkü, o sözümden çıkmaz.”
İsmet Paşa, Haim Naum aracılığı ile ‘Hilâfeti kaldırma”‘sözünü verdi
Türkiye'de en üst seviyede askerî ve siyasî görevlerde (Bakanlık, Başbakanlık, Meclis İkinci Başkanlığı...) bulunmuş olan “Hamidiye Kahramanı” Rauf Orbay, Lozan ile ilgili gelişmeler hakkında, ayrıca şunları söyler: "İsmet Paşa, anlaşıldığına göre, Lozan'da İngilizlerle bir çeşit gizli arabuluculuk rolü oynayan Yahudi Hahambaşı Haim Naum’un telkinleriyle, Hilâfetin artık ne şekilde olursa olsun Türkiye'de devamına müsaade edilmeyip, derhal kaldırılması fikrini tamamıyla benimsemiş bulunuyordu." (Feridun Kandemir; Hatıraları ile Rauf Orbay, s. 96-97)
* * *
Lozan’a giden Türkiye heyetinin başına hiçbir diplomatik başarısı ve tecrübesi dahi bulunmayan İsmet Paşa getirildi.
Lozan Heyetinin ikinci başkanı ise, hem siyaset, hem de diplomatlık tecrübesi olan Dr. Rıza Nur.
İşte, ikinci delegasyon Rıza Nur, gerek Rauf Orbay ve gerekse Kâzım Karabekir’in “Lozan’ın gizli yüzü” ile ilgili tahmin ve endişelerini yüzde yüz haklı çıkaran aşağıda okuyacağınız tesbitlerde bulunuyor:
"Bir müddettir İstanbul eski Hahambaşısı Haim Naum, Lozan'da kaldığımız otelde görülmeğe başladı. Baktım bir gün İsmet'le görüşüyor. Ne yapmış, kimi vasıta yapmış bilmem. İsmet'e yanaşmış. Yaman Yahudi!..
"Artık İsmet'ten ayrılmıyor. Yemek zamanını biliyor ya, asansörün yanında bizi bekliyor. Derhal İsmet'in koltuğuna giriyor, belinden yakalıyor; o da onun... İsmet'i lüzumu yokken holde dolaştırıyor.
"Sonra yemek salonunda, İsmet'le şakalaşıyor, gülüyor... Anlaşılıyor ki, herkese: 'İsmet benim samimî, teklifsiz arkadaşımdır' diye göstermek istiyor ve gösteriyor. Nihayet bütün Yahudi sırnaşıklığı ile yanaştı. İsmet'in yakasını bırakmıyor... Şimdi odasından da çıkmıyor.
"İsmet, bunu müşavir tâyin etti. Yevmiye vermeye de başlamış. Bana da söylemiyor. Heyet-i Murahhasa çiftliktir, kullanıyor. Ne diye kandırdı bilmem. Bu sâdedil İsmet, Yahudinin dolabına girdi. Derken Hahambaşını soframıza da aldı. Bu vakte kadar sesimi çıkarmamıştım.
"İsmet'e dedim ki: 'Bu Yahudi de başımıza nereden çıktı? Senin böyle bir Yahudi ile lâubali görüşmen, hem senin, hem Türk heyetinin haysiyetini kırar. Bu kadar yüz verme!' İsmet, bana kızdı.
"Derken, herif azdıkça azdı. Heyetten şuna buna herkesin içinde kumanda ediyor. Benim önüme de geçip yürüyor. İhtimal, İsmet benim sözlerimi ona söyledi. İsmet'e tekrar dedim: 'Bu bir Yahudidir. Adi adamdır. Bunun kim bilir ne fenâ işleri vardır? Bundan bir hayır bekleme!’
"Hahambaşı, İsmet'e bütün İngiliz ve Fransız ricâlini tanıdığını, hepsi ahbabı olduğunu, işleri istediği gibi yaptıracağını söylüyor. Tabiî İngiliz, Fransız ve İtalyan delegelerine de İsmet'in avucunda olduğunu söylüyordu... Lozan muhitinde dolaşıyor, herkese: 'İsmet teklifsiz ahbabımdır, sözümden dışarı çıkmaz' diyor." (Rıza Nur; Hayat ve Hatırâtım-III, s. 1049-50)