Diğer bir deyişle madenlerin kömür mü yoksa elmas mı olduğunu “fitne ateşi” belirler. Kuyumcuların ustalığına atfen kullanılan “fettân” terimi de bu kökten gelmektedir.

Fitnenin bu manası sadece madenlerin değil, insan ruhunun da arınmasını ve saflığını simgeler. Klasik sözlüklerde fitne, maddi ve manevi sıkıntılarla, üzüntüyle, bela ve felaketlerle insanın sınanması olarak tanımlanır. Ancak fitne, her zaman olumsuz sonuçlar doğuran bir durum olarak algılanmamalıdır. Zira bu sınavlar, insanın imanını güçlendirebilir, ahlaki arınmaya vesile olabilir ve kişinin inancındaki kararlılığı ile erdemli yaşamını kanıtlama fırsatı sunabilir. Bu bakımdan, fitne, bireyin veya toplumun dini ve ahlaki gelişimine katkıda bulunan olumlu bir imtihan ve deneme yoludur.

Fitne kavramı, Kur’an’da da çeşitli bağlamlarda ele alınır ve insanın dünya hayatındaki sınavlarının çeşitliliğine işaret eder. Allah, kullarını hayır ve şer ile sınar; bu, onların iman ve ahlaktaki samimiyetlerini ortaya koymaları için bir imtihandır (el-Enbiyâ 21/35). İnsanlar, dünya hayatının geçici güzellikleriyle (Tâhâ 20/131), mal ve evlatlarıyla (el-Enfâl 8/28; et-Tegâbün 64/15), bol rızık ve genel olarak nimetlerle (ez-Zümer 39/49; el-Cin 72/17) sınanırlar. Ancak sadece bolluk ve nimetlerle değil, keder, hastalık, musibet ve çeşitli belalarla da (Tâhâ 20/40; et-Tevbe 9/126; el-Hac 22/11) imtihan edilirler. Bu sınavlar, insanın kendi iç dünyasında ve toplum içindeki yerini sorgulamasına, değerlerini yeniden gözden geçirmesine ve daha yüksek bir idrak düzeyine ulaşmasına yardımcı olabilir. Fitne, bu anlamda, bizi daha iyi bir insan yapma potansiyeline sahip olan bir süreçtir. İnsanın hayat yolculuğunda karşılaştığı her zorluk ve sıkıntı, aslında onun karakterini şekillendiren, sabrını ve direncini test eden ve en nihayetinde onu olgunlaştıran birer fitnedir. Bolluk veya darlık olarak her iki durumda da insanın bu sınavlardan nasıl geçtiği, onun ruhani gelişiminde belirleyici bir rol oynar.

Fitne, aynı zamanda, bireyin enfüsi alemindeki terakkisine katkıda bulunan bir süreçtir. Sıkıntı ve zorluklarla karşılaştığında, insanın karakteri şekillenir ve bu süreç, onun daha anlayışlı ve daha merhametli bir birey olmasına yardımcı olabilir. Fitne, bu anlamda, insanın kendini aşmasına ve daha yüksek bir bilinç düzeyine ulaşmasına imkân tanır.

Sonuç olarak, fitne, madenlerin değerini ortaya çıkararak onların gerçek yüzünü gösteren bir ateştir. Aynı şekilde, doğru kullanıldığında, insanın bu alemdeki mahiyetini ve hakikatini idrak etmesine katkıda bulunan bir araçtır. Ancak yanlış kullanıldığında, fitne ateşi, filizlenme potansiyeline sahip olmasına rağmen uygun şekilde beslenmediği için toprak altında çürüyen bir çekirdek misali, insanın insani değerlerini yok eder ve onu hayvandan daha aşağı bir dereceye sukut ettirir.